Sovyet tarih yazimi ve kazakistan tariHİNİn meseleleri
Yüklə 4,04 Kb. Pdf görüntüsü
|
KAZAKİSTAN TARİHİNİN MESELELERİ 193 Rus Devleti yayılmaya devam ederken “Tatar” adı ile belirtilen genel kategori içinde bazı somut gruplar belirmeye başlar. 19. yüzyılın sonu itibariyle kıtasal çapta bir imparatorluğa dönüşen Rusya’da “Tatarlar” kategorisi artık üç ayrı grubun bileşeni olarak açıklık kazanır: 1) Asya ya da Sibirya grubu (Altay, Abakan, Çulım, Kuznetsk, Baraba, Tobol, İrtiş Tatarları); 2) Avrupa grubu (Kazan, Astrahan ve Kırım Tatarları); 3) Avru- pa grubu ile Asya grubu arasında bulunan Kafkasya grubu (Azerbaycan Tatarları, Dağ (Kabarda) Tatarları ve Dağıstan Tatarları (Kumuklar). 366 Aynı zamanda Çarlık Rusya’sında bazı Türk kökenli halkların “Tatar- lar” kategorisine dahil edilmeyip eskiden beri kendilerine özgü etnik adlarla anıldığını (örneğin, Kırgızlar, Özbekler, Türkmenler, Yakutlar vb.) belirtmek gerekir. 367 Rusya’da 19. yy.ın sonunda yayımlanan büyük bir ansiklopedi serisinde bu konuya dikkat çekilerek “Tatar” adının sadece belli bazı etnik topluluklarla ilgili olarak kullanıldığı, üstelik bu duru- mun “tarihi bir yanlışlık” teşkil ettiği ve bu adla anılan toplulukların kendilerini “Tatar” olarak adlandırmadıkları belirtilir. 368 Bu son hususun doğruluğu Kazan Tatarları örneğinde de görülebilir. Ruslar tarafından eskiden beri “Kazan Tatarları” ya da “İdil (Volga) Tatarları” olarak adlandırılan topluluğun 19. yy.ın sonunda bile bu adı tam olarak kabullenmemiş olduğu tespit edilmektedir. 20. yüzyılın başında son demlerini yaşayan Rusya İmparatorluğu’nda ortaya çıkan siyasal hareketlilik ortamında İdil-Ural bölgesi Müslümanlarının aydın çevrelerinde etnik ad ve tarihi kimlik konusunda bir takım tartışmalar yaşanmış ve “Müslümanlık”, “Bulgarlık” (İdil Bulgarları), “Tatarlık”, “Türklük” kimlik tanımları birbiriyle rekabet etmiştir. Ama sonuç iti- bariyle “Tatar” adı kalıcılık kazanmıştır. Bunun sebeplerini anlamak için İdil-Ural bölgesinin tarihini ele almak gerekir. İdil-Ural Bölgesindeki Türk Topluluğunda Kimlik Tanımları (13. yüz- yıl. – 20. yüzyılın Başı) İdil-Ural bölgesi 9.-16. yüzyıllar arasında kronolojik sırayla İdil Bulgarları Devleti, Altın Orda ve Kazan Hanlığı’nın hakimiyeti altında bulunuştur. İdil Bulgarları Devleti 10. yy.ın başında İslam’ı resmi dini olarak kabul ettikten sonra yerli nüfus hızla Müslümanlaşmıştır. Ta- rihçilerin tespitlerine göre, Altın Orda döneminde İdil-Ural bölgesinde İdil Bulgarlarından miras kalan “Bulgar” adı, dini kimliğe işaret eden 366 “Tatarı”, Entsiklopediçeskiy slovar Brokgauza i Efrona, C. 64, s. 672, http://dlib.rsl.ru/ viewer/01003924196#?page=202 367 Dikkat edilirse, Ruslar kronolojik olarak diğerlerinden daha önce karşılaştıkları topluluk- lara, yani sınır topluluklarına ‘Tatar’ adını vermişler, daha sonraki aşamada iletişime geçtikleri toplulukları ise onların öz adları ile tanımışlardır. 368 “Tyurko-Tatarı”, Entsiklopediçeskiy slovar Brokgauza i Efrona, s. 347. SOVYET TARİH YAZIMI VE 194 “Müslüman” tanımı ve sosyal bir terim olan “Tatar” adı aynı anda kullanılmıştır. “Tatar” teriminin Altın Orda devletinin yönetici ve as- keri elit kesimini belirttiği, “Bulgar” ve “Müslüman” tanımlarının ise yerel halk için kullanıldığı anlaşılmaktadır. 369 Altın Orda parçalanarak İdil-Ural bölgesinde Kazan Hanlığı kurulduktan sonra, bu isimlere bir de “Kazanlı” tanımı eklenmiştir. 370 Rus Devleti Kazan Hanlığı’nı ele geçirdikten sonra, Hristiyan bir devletin hâkimiyeti altına girilmesi sebebiyle bölgedeki Müslüman nü- fus için dini kimlik ön plana çıkar. Rus Devleti’nin dönem dönem çok gaddar yöntemlerle yürüttüğü Hristiyanlaştırma politikasına bir tepki olarak bölgedeki Türk topluluk Müslümanlık kimliğine sımsıkı sarılır. İdil Bulgarlarının anısı bu bağlamda özel bir önem kazanır. 17.-18. yüzyıllarda İdil boyu coğrafyasında din adamları tarafından yazılan dini öğretici eserlerde İdil Bulgarlarının İslam dinini kabul edişinin hikayesi önemli bir yer tutar. 371 Mektep ve medreselerde ders kitabı olarak kullanılan ve halk arasında çok popüler olan bu dini eserlerin etkisiyle İdil Bulgar- larına dair tasavvurlar, İdil boyu bölgesi Müslüman topluluğu için dini açıdan bir başlangıç noktasını temsil etmeye başlar. 372 Bu konuyu özel olarak araştıran Allen J. Frank’ın tespitine göre, İdil Bulgarlarına dair anlatılar, bölgesel Müslüman kimliğinin ayırt edici özelliği haline gelir. Böylece bölgedeki Müslüman ulema, hem Ruslardan hem de Rusya’daki diğer Müslüman topluluklardan farklı olan bir bölgesel kimlik üretme yolunda önemli adım atmış olur. Frank’ın görüşüne göre, 18. yüzyılın sonu itibariyle bir tarih yazıcılığı geleneği olarak şekille- nen bu “Bulgarcı” bölgesel Müslüman kimliği tasavvuru, halk arasında, özellikle köylü kitlesinde, etkisini ta 1930’lu yıllara kadar sürdürecek ve ancak Sovyet müdahalesi ile zoraki kesintiye uğrayacaktır. 373 “Bulgarcı” kimlik tasavvuru, 19. yüzyılda “Veysiciler” hareketinde ilginç bir tezahürünü bulur. 19. yy.ın ikinci yarısında ortaya çıkan ve Sovyet dönemine kadar devam eden “Veysiciler” hareketi günümüz Tatar tarihçileri tarafından bir sosyal protesto hareketi olarak ve bu 369 İdil Bulgarları Devleti’nin İslam dinini çok erken bir tarihte (10. yy.ın başında) resmi olarak kabul ettiğini, Altın Orda’da ise İslam dininin ancak 14. yy.ın ilk yarısında devlet dini olarak res- mileştiğini belirtmek gerekir. 370 R. G. Fehretdinov, Tatar halkı hem Tatarstan tarihı, Megarif, Kazan 1996, s. 182-183. 371 M. Gibatdinov, Stanovleniye i razvitiye metodov prepodavaniya istorii tatarskogo naroda i Tatarstana, Alma-Lit, Kazan 2003, s. 17. 372 “Bulgarı”, Tatarskaya entsiklopediya, C. 1, İnstitut tatarskoy entsiklopedii AN RT, Kazan 2002, s. 492. 373 Allen J. Frank, Islamic Historiography and “Bulghar” Identity among the Tatars and Bas- hkirs of Russia, Leiden; Boston: Brill, 1998. Yüklə 4,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|