Sovyet tarih yazimi ve kazakistan tariHİNİn meseleleri

KAZAKİSTAN TARİHİNİN MESELELERİ
203
vurumu olarak) da görülebilir.
Sonuç itibariyle, bu yeni Bulgarcılık Tatar toplumunun ancak sınırlı 
bir kesimini etkisi altına alır. Tatar tarihinin Sovyet döneminde tabulaş-
tırılan ve olumsuz gösterilen dönemlerini (Altın Orda ve Kazan Hanlığı) 
tekrar gün yüzüne çıkarmak ve aklamakla meşgul olan Tatarcılık akımı 
çok daha güçlü olarak gelişir. Tatar tarihinin karalanan ve kaybolan 
sayfaları yeniden yazılırken Tatar adı da aklanır. 
Bununla beraber Tatarların etnik kökeni konusunda Tatar toplu-
munda bir fikir birliğine varılmamış olduğunu da not düşmek gerekir. 
1999 yılında yayınlanan Tatar Ansiklopedik Sözlüğü, Tatar etnik kökeni 
konusunda kesin fikir bildirmekten kaçınarak, bu konuda üç farklı gö-
rüşün mevcut olduğunu söylemektedir: 1. Bulgarcı; 2. Tatar-Moğolcu; 
3. Türk-Tatarcı.
396
 Tatar milli tarihi konusundaki çalışmalar, incelemeler, 
arayışlar günümüzde de devam etmektedir. 
BİBLİYOGRAFYA
“Astrahanskiye tatarı”, “Krımskiye Tatarı”, “Sibirskiye Tatarı”, Tatarskiy 
Entsiklopediçeskiy Slovar, s. 45; 301; 516.
“Bulgarı”, Tatarskaya Entsiklopediya, C. 1, İnstitut Tatarskoy Entsiklopedii 
AN RT, Kazan 2002.
Devlet, Nadir, 1917 Ekim İhtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi, Ötüken Yay., 
İstanbul 1998.
Fehretdinov, R. G., Tatar Halkı hem Tatarstan Tarihı, Megarif, Kazan 
1996.
Fehretdinov, R. G., Tatar Uglı Tatarmın, Yar Challı, 1993.
Frank, Allen J., Islamic Historiography and “Bulghar” Identity among the 
Tatars and Bashkirs of Russia, Leiden; Boston: Brill, 1998.
Georgeon, François, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri: Yusuf Akçura (1876-
1935), 3. Edition, Alev Er (trans.), Yurt Yay., İstanbul 1999.
Gibatdinov, M., Stanovleniye i Razvitiye Metodov Prepodavaniya Istorii 
Tatarskogo Naroda i Tatarstana, Alma-Lit, Kazan 2003.
Halperin, Charles J., “Soviet Historiography on Russia and the Mongols”, 
Russian Review, Vol. 41, No. 3 (1982).
Halperin, Charles J., The Tatar Yoke, Columbus, Ohio: Slavica Publis-
hers, 1986.
Ishakov, Damir, Istoriçeskaya Demografiya Tatarskogo Naroda (XVIII- 
Naçalo XX Veka), İYALİ ANT, Kazan 1993.
396 Tatarskiy entsiklopediçeskiy slovar, s. 566-567.

---

SOVYET TARİH YAZIMI VE
204
Ishakov, Damir, “Rol Intelligentsii v Formirovanii i Sovremennom Funkt-
sionirovanii Natsionalnogo Samosoznaniya Tatar”, Sovremennıye Natsio-
nalnıye Protsessı v Respublike Tatarstan – II, Kazan, 1994.
Ishakov, D., “Sovremennıy Natsionalizm Tatar”, Panorama-Forum, No. 13 
(1997). 
Ishakov D. - Izmaylov, I., “Aysbergi proşlogo”, Tatarica, 1992, Kazan.
Karimullin, A., Tatarı: Etnos i Etnonim, Tatarskoye Knijnoye izd-vo, Kazan 1989.
Karimullin, Ebrar, Tatarlar: Isemebez hem Cisemebez, Tatar. kit. neşriyatı, 
Kazan 1991.
Lazzerini, Edward J., “Tatarovedenie and the “New Historiography’ in the 
Soviet Union: Revising the Interpretation of the Tatar-Russian Relations-
hip”, Slavic Review, Vol. 40, No. 4 (1981).
Lowenthal, D., Past is a Foreign Country, Cambridge, NY: Cambridge 
University Press, 1985.
Mercani, Sh., Müstafadi-l exbar fi ehval-i Kazan ve Bulgar [1885; 1900], Ya. 
G. Abdullin and E. N. Hayrullin (edt.), Tatarstan Kitap Neşriyatı, Kazan 1989.
“Moğollar”, Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, V. 16.
Muhametdinov, R. F., Zarojdeniye i Evolyutsiya Tyurkizma, Zaman, Kazan 
1996.
Shakurov, F., Razvitiye Istoriçeskih Znaniy u Tatar do Fevralya 1917 goda, 
Kazan Üniv. Yay. Kazan 2002.
Shamiloglu, U., “The Formation of a Tatar Historical Consciousness: Shi-
habuddin Marcani and Image of the Golden Horde”, Central Asian Survey, 
1990, 9 (2).
Tagirov, I., Oçerki Istorii Tatarstana i Tatarskogo Naroda (XX vek), Tat. knij. 
izd-vo, Kazan 1999.
“Tartary”, The American College Dictionary, New York: Random House, 1964.
“Tatarı”,  Entsiklopediçeskiy Slovar Brokgauza i Efrona, C. 64, İzd. obş-
vo “F. A. Brokgauz - İ. A. Efron”, St. Peterburg 1901, p. 671, http://dlib.rsl.ru/
viewer/01003924196#?page=201
“Tatarı”,  Entsiklopediçeskiy slovar Brokgauza i Efrona, C. 64, p. 672, 
http://dlib.rsl.ru/viewer/01003924196#?page=202
“Tatarı”, Tatarskiy Entsiklopediçeskiy Slovar, Institut Tatarskoy Entsiklo-
pedii AN RT, Kazan 1999.
“Tataristan”, Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, V. 22.
“Tatariya”, Malıy Entsiklopediçeskiy Slovar Brokgauza i Efrona, İzd. obş-
vo “F. A. Brokgauz-İ. A. Efron”, St. Peterburg 1907-1909, http://slovari.yan-
dex.ru
“Tatarlar”, Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, C. 22, Milliyet Yay., 
İstanbul 1986.
“Tyurko-Tatarı”, Entsiklopediçeskiy Slovar Brokgauza i Efrona.
Usmanov, Mirkasım, “O Tragedii Eposa i Tragediyah Lyudskih”, İdegey, 
Tat. kn. izd-vo, Kazan 1990.
“Vaisovskoye Dvijeniye”, Tatarskaya Entsiklopediya.

---

KAZAKİSTAN TARİHİNİN MESELELERİ
205
STALİN DÖNEMİNDE AYDIN OLMAK
Doç. Dr. İsmail Türkoğlu*
Sovyet Dönemi
397
 Türk Dünyası aydınlarının çoğunun ölüm tarihi 1937 
ya da 1938 olarak kayda geçmiştir. Bu dönemde çıkan ansiklopedilerde 
ya da biyografi kitaplarında bu aydınlara hiçbir şekilde yer verilme-
miştir.
398
 Stalin’in ölümünden sonra basılan ansiklopedi ve biyografi 
kitaplarında bu aydınlara yer vermek zarureti hasıl olmuşsa haklarında 
çok kısa bilgi veriliyordu ve ortaya koydukları eserler kütüphanelerin 
gizli bölümlerinde saklanıyordu.
399
 Çoğunun ölüm tarihinin neden 1937 
ya da 1938 olduğunu sorgulamak kimsenin aklına gelmiyordu ya da 
gelemiyordu. Sanki SSCB’de 1937 ve 1938’de büyük bir deprem, doğal 
afet yaşanmış ve bu insanlar aynı tarihte ölmüştü. Ayrıca bu dönemde 
öldürülen aydınların hemen hemen hiçbirinin mezar taşı da yoktu ve 
hepsi kefensiz gömülmüştü.
400
 Bu insanların neden 1937’de öldüğünü 
sorgulamak sizi Sovyet karşıtı, Troçkist, Sultan Galiyevci, bir Turan 
cumhuriyeti kurma ya da yabancı devletlerden herhangi birisiyle (me-
sela bu dönemde Türk Dünyası aydınları için Türkiye, Japonya ya da 
Almanya en popüler olan devletlerdir, Rus ya da başka milletten olan 
aydınlar için ise Amerika, İngiltere gibi diğer ülkeler) işbirliği yapmak, 
ya da onların lehine ajanlık yapmak gibi uydurma suçlarla suçlanıp 
hayatınızın kalanını “Sovyet karşıtı” damgasıyla yaşamaya mahkum 
∗
 Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi
397 Sovyet döneminden kasıt 1917-1991 yılları arası olmakla birlikte, bu makalede daha ziya-
de 1953’e, yani Stalin’in ölümüne kadar olan dönemde yaşamış aydınların biyografilerini yaz-
makta karşılaşılan zorluklardan bahsedilecektir.
398 Bu aydınlardan bazılarını şu şekilde sıralayabiliriz: Bekir Sıtkı Çobanzade, Aziz Ubey-
dullin, Abdulla Tagizade, Samed Vurgun, Ahmet Baytursunov, Mağcan Cumabayev, Abdul-
kerim Sıdıkov, İşenali Arabaev, Kasım Tınıstanov, Bazarkul Daniyarov, Hüseyin Cavid, Mikail 
Muşfik, Halid Said Hocaev, Fatih Kerimi, Alihan Bükeyhanov, Abat Alibaev, Macit Devletba-
ev, Abdulla İsmailov, Fahrülislam Agiev, Sefa Burhan, Cemaleddin Velidi, Mahmut Galeü, Ata 
İshaki, Mansur Kırımov, İbrahim Salahov, Ali Rahim, Fatih Seyfi Kazanlı, Kerim Tinçurin, Sadri 
Celal. 
399 Stalin’in ölümüne kadar onun döneminde ortadan kaldırılan aydınların herhangi bir şe-
kilde bir ansiklopedide yer alması mümkün değildi ve kendilerinden bahsedilirken muhakkak 
Sovyet düşmanı, işbirlikçi hain damgası vurulurdu. Stalin’in ölümünden sonra çıkan ansiklo-
pediler ise bu aydınlardan bazılarına yer verilmeye başlanmış ancak hayat hikayeleri konu-
sunda ayrıntıya girilmemiştir.
400 Özbek yazar Şükrullah’ın Kefensiz Gömülenler isimli eserinde Özbekistan’da kefensiz 
gömülenler hakkında biraz bilgi vardır. Bu eserin Şuayip Karkaş ve Ahsen Batur tarafından 
Türkçeye aktarılmış iki ayrı baskısı bulunkatadır.

---