Sovyet tarih yazimi ve kazakistan tariHİNİn meseleleri

SOVYET TARİH YAZIMI VE
62
arasında milliyetçi fikirler ve Sovyet karşıtı görüşlerin propagandasını 
yaptığı için” 25 sene hüküm giydi ve GULAG çalışma kampına gönderildi. 
Stalin öldükten sonra durum değişti ve 16 Ekim 1953’te E. Bek-
makhanov aklandı ve 1 Eylül 1954’te üniversitede tekrar işe başladı. 
Profesörlük unvanı 1957’de Moskova’da Kazakistan’ın Rusya’ya Dâhil 
Olması” isimli eseri yayınlandıktan sonra geri verildi. 1962’de Kazak 
SSR İlimler Akademisinin muhabir üyesi olarak seçildi. Kazak halkının 
ünlü tarihçisi E. Bekmakhanov 6 Mayıs 1966’da 51 yaşında vefat etti. 
Sonuç 
E. Bekmakhanov’u “burjuva milliyetçiliği” propagandasını yaptı 
diye suçlayan parti basın organlarının kampanyaları, Kazak halkının 
milli kimliğini silmek isteyen siyasi kampanyalar idi. Kazak folkloru, 
Kenesarı ve Abay karakterleri ve bu konuların araştırılması meselesi 
parti ideolojisi yön veren tartışmalara dönüştü. 
XX. yüzyılın 40-50’li yıllarındaki tarih bilimi önündeki en büyük 
vazife, Kazakistan Komünist Partisi tarihini yazmaktı ve Kazakistan 
tarihinin Sovyet dönemi tarihinin araştırılmasında “Sovyet dönemi 
tarihi, Kazak halkının ekonomisi ve kültürünün geliştiği dönem, Kazak 
tarihinin altın sayfaları” doğrultusunda yazılması gerekiyordu.
89
Sosyal bilimler, araştırma, inceleme ve geleceğe dair tahminlerde 
bulunma vazifelerinden arındırılarak, Komünist Partisi’nin ideolojisi ve 
siyaseti belirlediği sınırlarını açamayacak duruma düşürüldü. II. Dünya 
Savaşından sonraki yıllarda Sovyet toplumunda Stalin’in tek kişilik 
yönetim sisteminin güçlenmesinin neticesinde sosyal bilimler alanında 
parti siyaseti ve ideolojisinin baskısı daha da arttı. 
Kazakistan tarihinin geçmişi ve bugünü sadece sınıfsal parti me-
todolojisi doğrultusunda araştırılması gerekiyordu. Bu dönemde parti 
görüşlerini temel alan tarihi çalışmalar yazıldı ve yayınlandı. Belgeler 
de yayınlandı. Ancak, parti ideolojisinin sınırlarının aşılmamasından 
dolayı, tarihi belgeleri yanlış değerlendirmeler veya parti ideolojisine 
göre uyarlamalar, parti ideolojisine ters düşen taraflarının kesip atıl-
ması, kaynakları doğru göstermemenin yer aldığını görmek mümkündür. 
Ülke tarihinin gerçek tarihi kaynaklara göre tarafsız şekilde araştırıl-
maması, bilimdeki siyaset ve ideolojinin baskısı, hakikati yazanların 
kovuşturulması, onların eserlerinin yayınlanmasının yasaklanması, 
Kazak tarihinde boş sayfaları çoğalttı. Sovyet totaliter rejiminin siyasi 
ideolojik baskıları neticesinde Kazak tarihinin gerçekleri yazılamadı; 
tarih bilimi parti ideolojisine göre şekillendi. Kazakistan bağımsızlığını 
89 İ.Omarov, “O Zadaçah İstoriçeskoy Nauki v Kazakhstane” Bolşevik Kazahstana– 1950 – 
No 1, s. 34.

---

KAZAKİSTAN TARİHİNİN MESELELERİ
63
kazandıktan sonra ancak Kazak aydın ve bilim adamları kitaplarını ve 
kendilerini aklama imkânı buldular. Tarihteki boş sayfalar birer birer 
doldurulmaya başlandı. Halkın hafızasını yenileme imkânı doğdu. Er-
mukhan Bekmakhanov hakkındaki Kazakistan ve Kazakistan dışındaki 
bilimsel çalışmalar da bunun ispatıdır. 
BİBLİYOGRAFYA 
Abdihalıkov M., “Besjıldık Jospar Jane Qazaqstanda Gılımnın Mindette-
ri”, Qazaqstan Bolşevigi, 1946, No 6.
Aqınjanov, M., “Qazaqstan Tarihindagı Burjuaziyalıq Ultşıldıqqa Qarsı”, 
Adebiyat pen İsskustvo, 1951, No 6, s. 70-73.
Bekmakhanov, E., “Adil Sın”, Sosiyalistik Qazaqstan, 02. 10. 1949, No 193.
Bekmakhanov, E., “O Sostoyanii k Zadaçah İstoriçeskoy Nauki v Ka-
zahstane”, Bolşevik Kazahstana, 1945, No 9, s. 26-37.
Bolşevik Kazahstana, 1951, No1.
“İdeologyalıq Jumusımızdın Darejesi Jogarı Bolsın”, Qazaqstan Bolşevi-
gi, 1946, No 9-10, s. 32-37.
“Kenesarı Halıktın Qas Javı”, Adebiyet pen İsskustvo, 1951, No 5, s. 54-64.
Liholat, A., “Putanaya Statya o Zadaçah İstoriçeskoy Nauki”, Kultura i 
Jizn, 20.12.1947 – No35. 
Morozov, M., “Ob İstorii Kazahskoy İstorii”, Bolşevik Kazahstana, 1945, 
No 4-5 s. 28-35. 
Nurpeyis, K., “Qaysarlıq pen Qasiret”, Egemendi Qazaqstan, 15.02.2005, No 29.
marov, İ., “O Zadaçah İstoriçeskoy Nauki v Kazakhstane”, Bolşevik Ka-
zahstana, 1950, No1, s. 28-36. 
Omarbekov, T., XX Gasırdagı Qazaqstan Tarihinin Özekti Maseleleri, Al-
matı, 2001.
“Ot Redakstsii”, Bolşevik Kazahstana, 1948, No1. 
Respublikanın Partiya Uyumdarında İdeologyalıq Jumıstın Jayı Jane 
Onı Jaqsartuv Şaraları Tuvralı, Adebiyat pen İskkustvo, 195, No 10, s. 1-14.
Şaripov, K., “Qazaqstan Tarihi Marksistikt Komünist Partisimen Bayan-
dalsın”, Sosiyalistik Qazaqstan, 09. 07. 1949, No 132.
Şayahmetov, J., “Qazaq SSR’nin Halık Şaruvaşılığın Örekndetüvdin Bes-
jıldık Josparı men Qazaqstan Partiya Uyumunun Mindetteri”, Qazaqstan 
Bolşevigi, 1946, No 7- 8. 
Şayahmetov, J., “O Sostoyanii İdeologiçeskoy Raboty v Kazahskoy Par-
tiynoy Organizatsii”, Bolşevik Kazahstana, 1948, No3, s. 17-31. 
Şoyınbayev, T. - Aydarova, H. - Yakunin, A., “Za Marksistko-Leninskoye 
Osveşeniye Voprosov İstorii Kazahstana”, Pravda, 26. 12. 1950.
Voprosy İstorii, 1949, No 4.

---

SOVYET TARİH YAZIMI VE
64

---

KAZAKİSTAN TARİHİNİN MESELELERİ
65
ERMUKHAN BEKMAKHANOV’UN BİLİMSEL 
ARAŞTIRMALARININ TOTALİTER REJİM 
ALTINDAKİ KADERİ
Prof. Dr. Galina M. Kakenova
*
Ermukhan Bekmakhanov, Sovyet döneminde, Kazaklar arasından çıkan 
ilk profesyonel tarihçidir. Eserleri, işlediği konunun önemini belirten 
nitelik taşımaktadır, araştırmaları ise yenilikçi bir tarza sahiptir. 18. ve 
19. yüzyılda Kazakistan tarihi hakkında kaleme aldığı monografilerinin, 
el kitaplarının ve ders kitaplarının yanı sıra, pedagoji üzerine eserleri 
de mevcuttur. 
Bekmakhanov’un çalışmalarının “burjuva milliyetçiliği” ile suç-
lanması, totaliter bir rejimin, tümüyle akademik olan bir tartışmayı 
siyasileştirmesine örnek olarak gösterilebilir. Bekmakhanov’un tarihi 
kavrayışının kökeni de, onun monografisinin sonu da, (o dönemde) tarih 
çalışmalarının ahvalini ve totaliter rejimle 1940’lar-1950’lerin üretken 
aydınlarının ilişkisini yansıtır niteliktedir. Kazakistan tarih yazımında, 
bu dönem profesyonel yazarlara ve sanatçıların kurduğu düzene karşı 
olan saldırganlıkla eşleşmiştir. 
Bilindiği üzere, Bekmakhanov’un 1947’de yayınlanan 1820-1840 Se-
neleri Arasında Kazakistan adlı eseri sadece tarihçileri değil; avukatları, 
ekonomistleri, gazetecileri ve edebiyat eleştirmenlerini de içine alan 
sıcak bir tartışmanın odağına oturmuştur. 
Bekmakhanov’a ve söz konusu eserine karşı yapılan saldırıların 
aslında bir geçmişi vardır. Bu durumu tarihyazımı açısından anlamak, 
Bekmakhanov’un kavramsal yapısını “evrilmesine” zorlayan süreci ve 
ayrıca 1940’lar-1950’ler Kazakistan’ında tarih biliminin yaşadığı dö-
nüşümü idrak etmek için önem arz etmektedir. A. M. Pankratova’nın 
Tarihi
 Sorular adlı dergide 1988 yılında yayınlanan mektubu da bu 
konuda bir kanıt olarak gösterilebilir.
90
 
Kazak SSC’nin Tarihi: Eski Çağlardan Günümüze, 1943 Haziran’ında 
basılmıştı. Sovyetler Birliği’nde gayet iyi bir şekilde bilinmektedir 
ki, bu eser Sovyet sınırları içindeki bir cumhuriyete tarih yaratılması 
açısından ilk deneyimdir, bu eseri Kazakistanlı tarihçiler ile savaş se-
bebiyle Moskova’dan Almatı’ya sığınan uzmanlar beraber yazmıştır. 
Eserin birçok bölümü cumhuriyetin kültürünü geliştirmeye adanmıştır. 
Tarihçilerle birlikte, M. Avezov, A. Margulan, E. İsmayilov ve diğer 
önde gelen Kazak yazarları da bu bölümlerin yazarları arasındadırlar. 
*
 L. N. Gumilyov Avrasya Devlet Üniversitesi
90 “Письма Анны Михайловны Панкратовой”, Вопросы истории, 1988, No 11.

---