Soyqirimi: tarixin qanlı salnaməsi

lar törətmişdi.  Minlərlə  insan  öldürülmüş,  yurdundan  didərgin 

düşmüş,  onlarla  kənd  yandırılmışdı.  Həmin  dövrdə  ermənilər 

həm  imperiya  idarə  üsulu,  həm  də  güclü  müxalif  qüvvəyə 

çevrilən  bolşeviklər  tərəfindən  fəal  himayə  olunurdular.  Yəni, 

hələ  o  dövrdən  etibarən  Rusiyada  hansı  ideologiyanın,  han­

sı  siyasi  və  dövlət  quruluşunun  hakim  olmasına  baxmayaraq, 

ermənilərə  və  onlar  üçün  yaratdıqları  dövlətə  məhz  «forpost» 

kimi  yanaşmışlar.

Yeni  separatizm  ocağı:  «muxtar  vilayət»

1918-ci  il  mayın  28-də  elan  olunan  Azərbaycan  Xalq 

Cümhuriyyətinin  tərkibinə  daxil  olan  vilayətlərdən  biri  də  Qa­

rabağ  oldu.  Hələ  1918-ci  ilin  29  mayında  Xalq  Cümhuriy­

yətinin  M illi  Şurası  İrəvanı  Ermənistana  inzibati  mərkəz  kimi 

güzəştə  gedəndə  irəli  sürülən  əsas  tələblərdən  biri  məhz  Qa­

rabağa  qarşı  erməni  iddialarının  götürülməsi  idi.  Lakin  ermə­

ninin  özünə,  sözünə,  imzasına  inanmaq  olarmı?  Bir  müddət 

sonra  Ermənistan  Respublikası  Xalq  Cümhuriyyətinin  rəhbər­

ləri  ilə  razılaşmanı  pozaraq  Qarabağa  qarşı  yenidən  əsassız 

iddialarla  çıxış  etməyə  başladı.  Həmin  dövrdə  Qarabağ  mə­

sələsi  tək  Azərbaycanla  Ermənistan  arasında  deyil,  bölgədə 

maraqları  olan  digər  dövlətlərin  də  müzakirə  predmeti  idi.

Xalq  Cümhuriyyəti  parlamentinin  sədri  Ə.M.Topçubaşov 

Osmanlı  dövlətinin  xarici  işlər  naziri  ilə  1918-ci  ilin  noyabr 

ayında  İstanbulda  apardığı  danışıqlar  zamanı  bildirmişdi:  «Er­

mənilərin  ortaya  atdıqları  Qarabağ  məsələsi  5,  ya  10  kənd 

məsələsi  deyil,  mübahisə  bütöv  4  sancaq  -   Şuşa,  Cavanşir, 

Cəbrayıl  və  Zəngəzur  üstündədir.  Bu,  elə  bir  xanlığın  ərazisi­

dir  ki,  burada  ermənilərin  mütləq  çoxluğu  barədə  danışmağa 

əsas yoxdur.  Özü  də onlar buranın  yerli  əhalisi  deyillər.  Rusiya 

ilə  müharibədən  sonra  Türkiyədən  bura  köçənlərdir.  Nəhayət, 

Qarabağın  özündə  ermənilər  yığcam  halda  yaşamırlar,  müsəl­

233

---

manlarla  qarışıq  məskundurlar.  Bununla  belə,  biz  məsələnin 

sülh  yolu  ilə  həllinə  tərəfdarıq».

Qarabağ  ərazisində  yaşayan  azərbaycanlılara  qarşı  erməni­

lərin  apardığı  kütləvi  soyqırımının  qarşısını  almaq  üçün  Xalq 

Cümhuriyyəti  1919-cu  ilin  yanvarında  Şuşa,  Cavanşir,  Cəbra­

yıl  və  Zəngəzur  qəzalarını  əhatə  edən  Qarabağ  general- 

qubernatorluğu  yaratdı.  Həmin  ilin  avqustunda  Azərbaycan 

hökuməti  Dağlıq  Qarabağ  erməniləri  ilə  siyasi  razılaşma  imza­

ladı.  Burada  göstərilirdi  ki,  Paris  Sülh  Konfransı  bu  məsələ  ba­

rədə  qərar qəbul  edənədək  ermənilərin  məskunlaşdıqları  Dağ­

lıq  Qarabağın  Şuşa,  Cavanşir  və  Cəbrayıl  qəzaları  Azərbaycan 

Xalq  Cümhuriyyətinin  hüdudları  daxilində  hesab  edilir.  Lakin 

bu  da  erməni  təcavüzünün  qarşısını  ala  bilmədi.  1920-ci  il 

22  martda  Şuşada  ermənilər  bolşeviklərin  köməyi  ilə  qiyam 

qaldırdılar.  Bir  neçə  gündən  sonra  qiyam  yatırılsa  da,  tezliklə 

Azərbaycanda  hakimiyyət  dəyişikliyi  baş  verdi.  Bununla  da 

Qarabağ  ətrafında  hadisələrin  yeni  mərhələsi  başlandı.

Azərbaycanda  sovet  hakimiyyəti  qurulandan  cəmi  iki  gün 

sonra,  yəni  1920-ci  ilin  30  aprelində  İnqilab  Komitəsi  Ermənis­

tan  Respublikasına  nota  verərək  qoşunlarını  Zəngəzurdan  və 

Qarabağdan  çıxarmağı  tələb  etdi.  May  ayında  isə  Qarabağda 

artıq  sovet  hakimiyyəti  quruldu,  lakin  bu,  vəziyyəti  dəyişmədi. 

Bölgədə  erməni  hegemonluğu  indi  bolşevik  maskası  arxasın­

da  davam  edirdi.  Ermənistanda  sovet  hakimiyyəti  qurulduqdan 

sonra  iki  dövlət  arasında  sərhədlərin  müəyyənləşməsi  məsə­

ləsində  Dağlıq  Qarabağ  məsələsi  yenidən  gündəmə  gəldi. 

Azərbaycan  İnqilab  Komitəsi  Ermənistan  Sovet  Respublikasına 

göndərdiyi  30  noyabr  tarixli  teleqramında  və  1  dekabr  bəyan­

naməsində  Qarabağın  dağlıq  hissəsinin  muxtariyyətinin  tanın­

ması  məsələsinə  diqqət  ayırırdı.

Artıq  separatçılar  Qarabağın  Ermənistana  birləşdirilməsi 

yönümündə  konkret  fəaliyyətə  keçmişdilər.  1921-1923-cü  il­

lər  arasında  baş  verən  proseslər  bir  daha  sübut  edir  ki,  er­

234

---

mənilər  öz  məkrli  fəaliyyətlərinə  məhz  himayədarlarının  mə­

sələyə  müdaxiləsi  nəticəsində  nail  olmuşlar.  Həmin  dövrdə 

bütün  Qafqaza  faktiki  nəzarəti  həyata  keçirən  Rusiya  K(b)P 

MK  Qafqaz  Bürosu  Qarabağ  məsələsində  birtərəfli  ermənipə­

rəst  mövqe  nümayiş  etdirirdi.  Belə  ki,  1921-ci  ilin  iyun  ayında 

Qafqaz  Bürosu  Azərbaycanın  razılığı  olmadan  Dağlıq  Qara­

bağın  Ermənistana  məxsus  olmasını  göstərən  bəyannamə  qə­

bul  etdi.  Bu  hadisədən  üç  həftə  sonra  Azərbaycanın  Kommu­

nist  (bolşeviklər)  Partiyası  Mərkəzi  Komitəsi  məsələ  ilə  bağlı 

müzakirələr  keçirdi  və  müvafiq  qərar  qəbul  etdi.  Beş  maddə­

dən  ibarət  qərarın  3-cü  bəndində  göstərilirdi  ki,  «...məsələnin 

yeganə  həlli  erməni  və  müsəlman  kütləsinin  sovet quruculuğu 

işinə  cəlb  edilməsi  ola  bilər».  Problemin  həlli  haqqında  Azər­

baycanın  mövqeyini  Tiflisə  çatdırmaq  N.Nərimanova  həvalə 

olunur.  Aparılan  müzakirələr  nəticəsində  Qafqaz  Bürosu  haq­

sız  mövqeyindən  qismən  geri  çəkilir.  1921-ci  ilin  iyulunda 

Rusiya  K(b)P  MK Qafqaz  Bürosunun  plenumunda qərara  alınır: 

«Müsəlmanlar  və  ermənilər  arasında  milli  sülhün  zəruriliyini, 

Yuxarı  və  Aşağı  Qarabağın  iqtisadi  bağlılığını,  onun  Azərbay­

canla  daimi  əlaqəsini  nəzərə  alaraq  Dağlıq  Qarabağ  Azərbay­

can  SSR-in  tərkibində  saxlanılsın,  ona  inzibati  mərkəzi  Şuşa 

olmaqla  geniş  muxtariyyət  vilayəti  verilsin».

Lakin  muxtar vilayət statusu  da  ermənilərin  iddialarını  azalt­

madı  və  onlar  öz  məkrli  niyyətlərini  davam  etdirdilər.  1922-ci 

ilin  noyabr  ayında  Qarabağ  ərazisindəki  kənd  sovetləri  sədr­

lərinin  və  katiblərinin  geniş  müşavirəsi  keçirilir.  Müşavirədə 

əsas  müzakirə  olunan  məsələ  ilə  bağlı  qəbul  edilən  qərar­

da  göstərilirdi  ki,  Dağlıq  Qarabağın  Azərbaycanın  tərkibində 

saxlanılması  bəyənilir.  1922-ci  ilin  dekabr  ayında  Zaqafqaziya 

Federasiyasının  İttifaq  Soveti  Dağlıq  Qarabağa  muxtariyyət  ve­

rilməsinin  sürətləndirilməsi  haqqında  xüsusi  qərar  qəbul  etdi. 

SSRİ-nin  təsis  edilməsindən  sonra  Dağlıq  Qarabağ  məsələsi 

ilə  bağlı  ermənilərin  avantüraları  yeni  mərhələyə  qədəm  qoy­

---------  

235 

---------

---