Soyqirimi: tarixin qanlı salnaməsi

du.  1923-cü  ilin  iyul  ayının  1 -də  AK(b)P  MK  Rəyasət  Heyəti 

Dağlıq  Qarabağın  muxtariyyətinin  dekretləşdirilməsi  və  onun 

layihəsinin  Mərkəzi  Komitədə  qəbul  olunması  barədə  qərar 

qəbul  etdi.  İyunun  27-də  Zaqafqaziya  Ölkə  Komitəsinin  ple­

numu  Dağlıq  Qarabağa  bir  ay  müddətində  muxtar  vilayət  sta­

tusu  verilməsinin  təmin  olunmasını  AK(b)P  MK-ya  həvalə  etdi. 

İyulun  1-də  AK(b)P  MK  RH-nin  iclası  Kirovun  sədrliyi  ilə  Qa­

rabağ  haqqında  məsələni  dinləyərək  altı  bənddən  ibarət  qərar 

qəbul  etdi.  Azərbaycan  Mərkəzi  İcraiyyə  Komitəsinə  mərkəzi 

Xankəndi  olmaqla  Dağlıq  Qarabağa  muxtariyyət  vermək  təklif 

olundu.  1923-cü  il  iyulun  4-də  AMİK  də  eyni  məzmunlu  qərar 

qəbul  etdi.

1923-cü  il  iyulun  7-də  Azərbaycan  Mərkəzi  İcraiyyə  Komi­

təsi  mərkəzlə  razılaşdırılmış dekret qəbul  edir.  Dekretdə göstə­

rilir  ki,  Dağlıq  Qarabağın  ermənilər  yaşayan  ərazisində  Azər­

baycan  SSR-in  tərkib  hissəsi  kimi  mərkəzi  Xankəndi  olmaqla 

Dağlıq  Qarabağ  Muxtar  Vilayəti  yaradılsın.  Həmin  dekret  əsa­

sında  DQMV-nin  əsasnaməsinin  hazırlanması  və  Aran  Qara­

bağla  sərhədlərinin  müəyyənləşdirilməsi  üçün  geniş  tərkibdə 

komissiya  yaradılır.  Komissiyanın  yekun  qərarına  görə  Şuşa 

şəhəri  muxtar  vilayətin  tərkibinə  qatılmır.  Lakin  iyulun  16-da 

Azərbaycan  Mərkəzi  İcraiyyə  Komitəsinin  və  Azərbaycan  SSR 

Xalq  Komissarları  Sovetinin  birgə  iclasında  Şuşanın  DQMV-nin 

tərkibinə  verilməsi  barədə  qərar  qəbul  edilir.

Artıq  mərkəz  və  Sovet  Azərbaycanının  rəhbərliyi  elə 

düşünürdülər  ki,  Dağlıq  Qarabağla  bağlı  məsələ  qapadılmış­

dır  və  erməni  iddiaları  bir  daha  büruzə  verilməyəcək.  Hətta 

ermənilərin  böyük  dostu  və  himayədarı  S.Kirov  AK(b)P-nin  VI 

qurultayındakı  məruzəsində  DQMV-nin  yaradılmasına  qiymət 

verərək  deyirdi:  «Biz,  nəhayət,  bu  məsələni  həll  etdik.  Şübhə­

siz,  tamamilə  doğru  hərəkət  etdik.  Heç  bir  şübhə  yoxdur  ki, 

bu  məsələni  yenidən  həll  etmək  bir  daha  lazım  gəlməyəcək». 

Lakin  Qarabağ  məsələsi  qapadılmadı.

236

---

Dağlıq  Qarabağda  Azərbaycan  dövrü

İki  əsr  öncə  Çar  Rusiyasının  təhriki  və  birbaşa  yardımı  ilə 

tarixi  Azərbaycan  vilayətlərində  məskunlaşdırılan  erməni  əha­

lisi  1918-ci  ildə  bu  torpaqlarda  əvvəlcə  Ermənistan  adlı  dövlət 

qurmağa  müvəffəq  oldu,  beş  il  sonra  isə  əsassız  iddiasını  Dağ­

lıq  Qarabağ  Muxtar  Vilayəti  statusu  almaqla  təmin  etdi.  Son­

rakı  50  il  ərzində  vilayət  ərazisində  hətta  siyasi  müxtariyyət 

belə  əldə  etməyə  müvəffəq  olan  erməni  əhalisinin  hökmranlı­

ğına  yalnız  ötən  əsrin  70-ci  illərinin  əvvəllərində  son  qoyuldu.

Heydər  Əliyev  respublikaya  rəhbər  təyin  olunan  ilk  gün­

dən  Dağlıq  Qarabağla  bağlı  xüsusi  siyasət  yürütməyə  başladı. 

Hələ  1967-ci  ildə  DQMV  ərazisində  üç  azərbaycanlının  av­

tomobilin  içində  yandırılması  nəticəsində  başlayan  milli  qar­

şıdurma  elementlərini  büruzə  verən  separatizm  qığılcımlarının 

nəticəsini  əvvəlcədən  görən  ölkə  rəhbəri  qətiyyətli  addımlar 

atdı.  Vilayət  rəhbəri,  şovinist  V.Şahnazaryan  Azərbaycana  lo­

yal  Melkumyanla  əvəzləndi,  hüquq-mühafizə  orqanlarında  isə 

ciddi  təmizləmə  aparıldı.  1923-cü  ildə  Azərbaycanın  altına 

qoyulan  «gec  partlayan  bomba»  -   DQMV-də  cərəyan  edən 

və  günü-gündən  genişlənən  ekstremist  meyillər  qısa  müddət 

ərzində  ölkənin  yeni  rəhbərinin  fəaliyyəti  nəticəsində  neytral- 

laşdırıldı  və  bu  inzibati  subyektin  müstəqilliyinə,  Bakıya  say­

mazyana  münasibətinə  1987-ci  ilə  qədər tam  son  qoyuldu.  Bu 

ərazidə  Azərbaycanın  milli-mənəvi  irsinin  daha  geniş  təşəkkül 

tapması  üçün  Heydər  Əliyev  xüsusi  tədbirlər  planı  hazırlaya­

raq  onları  böyük  müvəffəqiyyətlə  həyata  keçirdi.  Və  1982-ci 

ildə  Qarabağın  ən  uca  zirvəsində  Azərbaycan  varlığının  canlı 

təcəssümü  kimi  Vaqifin  məqbərəsini  ucaldanda  Heydər Əliyev 

tarixi  missiyasının  -   bu  vilayəti  tam  olaraq  azərbaycanlılaş- 

dırdığının  təntənəsini  yaşadı.  Lakin  həmin  ilin  sonlarında  o, 

Azərbaycanı  tərk  edərək  Moskvaya  rəhbər  vəzifəyə  getdikdən 

sonra  erməni  separatçılarının  vilayətdə  reabilitasiya  mərhələsi

237

---

başladı  və  Heydər  Əliyev  1987-ci  ildə  bütün  vəzifələrindən 

istefa  verdikdən  sonra  isə  ekstremizm  ən  qanlı  formalarda  tə­

zahür  etdi.

Heydər  Əliyevin  vəzifələrindən  uzaqlaşdırılmasından  dər­

hal  sonra  erməni  separatizmi  ilk  hücumuna  -   informasiya  sa­

vaşma  başladı.  Akademik  A.Aqanbekyan  1987-ci  ilin  noyabr 

ayının  18-də  Fransanın  «Humanite»  qəzetinə  verdiyi  müsahi­

bəsində  vurğulayırdı  ki,  «mən  iqtisadçı  kimi  əmin  edirəm  ki, 

DQMV-nin  coğrafi  cəhətdən  daha  çox  bağlı  olduğu  Ermənis­

tana  birləşdirilməsi  düzgün  olardı.  Bu  barədə  mənim  xüsusi 

təklifim  var  və  onu  artıq  təqdim  etmişəm.  İnanıram  ki,  yeni­

dənqurma  və  demokratiya  şəraitində  bu  problem  öz  həllini 

tapacaq».  Bədnam  akademik  müsahibəsində  M.Qorbaçovun

1987-ci  ilin  fevral  plenumunda  etdiyi  çıxışın  əsas  tezisinə  -  

«Milli  məsələlərin  həllində  təəssüfdoğurucu  gecikmə  aradan 

qaldırılmalıdır»  fikrinə  istinad  edirdi.  Bu  müsahibə  separatizm 

meyillərinin  aşkar  büruzə  verilməsi  üçün  siqnal  rolunu  oynadı.

İlk  qığılcım

Həmin  ərəfədə  artıq  DQMV  ərazisində  separatçı  «Krunk» 

təşkilatı  yaradılmışdı  və  onun  üzvləri  1988-ci  ilin  yanvar 

ayının  əvvəllərində  Moskvaya  yardım  üçün  getmişdilər.  Ar­

tıq  separatçılıq  dalğasının  başlaması  üçün  ideoloji-təbliğat  işi 

böyük  vüsət  alırdı.  Bu  vaxt  Moskvadan  qayıdan  «Krunk»un 

rəhbərləri  bəyan  edirlər  ki,  Sovet  İttifaqı  Kommunist  Partiya­

sı  Mərkəzi  Komitəsinin  m illi  məsələlər  üzrə  şöbəsinin  müdiri 

V.Mixaylovla  görüşlərində  onlara  müstəqillik tələblərinin  mər­

kəzdən  müdafiə  olunması  ilə  bağlı  vəd  verilib.  M.Qorbaçovun 

köməkçisi  D.Şahnazaryan  isə  bildirib  ki,  baş  katib  ermənilərin 

öz  müqəddəratını  təyinetmə  haqlarına  hörmətlə  yanaşır və on­

ların  tələblərini  qanuniləşdirməyə  hazırdır.-  Artıq  bu  ərəfədə 

Xankəndidə  mitinqlər  də  başladı.

238

---