Soyqirimi: tarixin qanlı salnaməsi

bahasına  erməniyə  göz  dağı  kimi  qoruduğumuz  tarixi  ərazimi­

zi  -  Dağlıq  Qarabağ  bölgəsini  belə  asanlıqla  itirməyə  başladıq.

1988-ci  ildə  erməni  separatçılarının  qısa  müddət  ərzin­

də  qazandığı  uğurların  əsas  səbəbi  Moskvadan  aldıqları  ge- 

nişyönümlü  dəstək  olsa  da,  rəsmi  Bakının  nümayiş  etdirdiyi 

susqunluq  və  laqeyd  münasibət  də  məlum  proseslərin  nəza­

rətdən  çıxmasını  şərtləndirdi.  Prosesin  baş  verdiyi  ilk  günlərdə 

vilayətin  erməni  əhalisində  böyük  qorxu  hissi  var  idi.  Onlar 

hələ  də  Azərbaycana  qarşı  birbaşa  çıxış  etməkdən  qorxurdu­

lar.  Hətta  Ermənistandan  gəlmiş  saqqallılar  onları  zorla,  döyə- 

döyə  mitinqə  gətirəndə  də  oranı  yarımçıq  tərk  edirdilər.  Əgər 

Azərbaycan  rəhbərliyi  vəziyyətə  müdaxilə  etmək  istəsəydi  və 

vilayət  ərazisində  əsrlər  boyu  yaşayan  yerli  azərbaycanlı  əha­

linin  düşmənin  müqavimətinə  qarşı  səfərbər  olmasını  təmin 

edə  bilsəydi,  separatçılığın  qarşısını  elə  fevralın  birinci  həftə­

sində  almaq  olardı.

Bakı  rəhbərliyi  sussa  da,  Qarabağ  əhalisi  bələd  olduğu  er­

məni  məkrini  dayandırmaq  üçün  səfərbər  olurdu.  Hadisələrin 

ən  qızğın  vaxtında  -   fevral  ayının  22-də  Ağdamın  minlərlə 

sakini  Əsgəran  üzərinə  yürüşə  çıxdı.  Ancaq  bu  yürüşün  qarşısı 

Bakıdan  göndərilmiş  emissarlar  vasitəsilə  alındı,  hətta  yürüş 

iştirakçıları  təqib  də  edildi.  İndiyədək  5  mindən  artıq  övladını 

vətən  yolunda  şəhid  vermiş  Ağdam  məhz  həmin  gün  Qara­

bağ  münaqişəsinin  ilk  şəhidlərini  -   Əli  ilə  Bəxtiyarı  torpaq  və 

millət  uğrunda  fəda  etdi.  Digər  rayonların  əhalisinin  müdafiə 

dəstələrinin  yaradılması  barədə  çağırışlarına  da  nəinki  müsbət 

münasibət  bildirilir,  hətta  adi  ov  silahları  da  azərbaycanlılar­

dan  yığılırdı.  Qarabağlılar  artıq  öz  tənhalıqlarını,  bu  mühari­

bədə  yalqız  qaldıqlarını  bütün  aydınlığı  ilə  hiss  edirdilər.  Ən 

əsası  isə,  Bakıda  əyləşən  manqurt  rəhbərlik  qarabağlılara  Qa­

rabağı  xilas  etməyə,  qorumağa  imkan  vermir,  hər  cür  maneə 

yaradırdı.

242

---

Kimdir  günahkar?

Azərbaycan  hər  tərəfdən  məngənəyə  salınmışdı.  Mərkəz­

dən  ermənipərəst  mövqe,  beynəlxalq  aləmdən  antiazərbaycan 

münasibət,  yerli  rəhbərlikdən  isə  laqeydlik və  saymazlıq  görən 

azərbaycanlı  əhalinin  gücü  öz  etirazını  mitinqlərlə  bildirməyə 

çatırdı.  Ancaq  1988-ci  ilin  birinci  yarısında  ölkədə  mitinqlər 

hələ  kütləvi  xarakter  almamışdı.  Bu  arada  DQMV  ətrafında 

siyasi  vəziyyət  gərginləşirdi.

1988- 

ci  ilin  may  ayında  eyni  gündə  Azərbaycan  və  Ermə­

nistan  kommunist  partiyalarının  qurultayları  keçirildi.  Bakıdakı 

və  Yerevandakı  qurultaylarda  müvafiq  olaraq  Siyasi  Büronun 

üzvləri  və  Mərkəzi  Komitənin  katibləri  olan  Yeqor  Liqaçovla 

Aleksandr  Yakovlev  iştirak  edirdilər.  İttifaq  rəhbərliyinin  təm­

silçiləri  olan  bu  şəxslərdən  Y.Liqaçov  Bakıda  bəyan  edir  ki, 

Moskva Azərbaycanın  ərazi  bütövlüyünə  hörmətlə  yanaşdığın­

dan  Qarabağın  müstəqilliyinə  heç  vaxt  razılaşmaz.  A.Yakovlev 

isə Yerevanda  bildirir  ki,  demokratik prinsiplərə və xalqların  öz 

müqəddəratını  təyinetmə  hüququna  hörmətlə  yanaşan  rəsmi 

Moskva  Qarabağı  Ermənistanın  tərkibində  görür.  Eyni  gündə 

qarşı  duran  tərəflərə  belə  «tərəfkeşlik»  etməklə  M.Qorbaçov 

və  erməni  lobbisinin  digər  qulları  nəticədə  regionun  ən  böyük 

münaqişəsini  hərbi  müstəviyə  keçirdilər.  Bakıdakı  plenumda 

iştirak  edən  DQMV  Partiya  Komitəsinin  birinci  katibi  Poqos- 

yan  iclası  yarımçıq  tərk  edərək  Xankəndiyə  qayıtdı  və  burada 

rəsmən  bəyan  etdi  ki,  o,  nəinki  bir  də  Bakıya  getməyəcək, 

hətta  DQMV  ərazisində  Azərbaycan  qanunları  ümumiyyətlə 

işləməyəcək.  Beləliklə,  vilayətlə  Bakı  arasında  olan  kövrək  in­

zibati  əlaqələr  də  tamamilə  kəsildi.

1989- 

cu  ilin  12  yanvarında  SSRİ  Ali  Sovetinin  Rəyasət  Hey­

əti  «Azərbaycan  SSR-in  Dağlıq  Qarabağ  Muxtar  Vilayətində 

xüsusi  idarə  formasının  tətbiq  edilməsi  haqqında»  fərman  ve­

rir.  Fərmana  əsasən  Dağlıq  Qarabağın  Azərbaycan  tərkibində

243

---

muxtar  vilayət  statusu  saxlanılmaqla  bölgədə  bilavasitə  Mos­

kvaya  tabe  olan  xüsusi  idarə  forması  yaradılır.  Bölgədə  vəziy­

yəti  sabitləşdirmək  məqsədi  ilə  bu  qərarın  imzalanması  barə­

də  verilən  bəyanatların  tam  əksinə  olaraq,  Arkadi  Volskinin 

rəhbərlik  etdiyi  Xüsusi  İdarə  Komitəsi  vilayətin  Azərbaycanın 

yurisdiksiyasından  çıxarılması  üçün  bütün  vasitələrdən  istifadə 

etdi  və  nəticədə  DQMV  müstəqil  subyektə  çevrildi.  Bu  şəxs 

DQMV-nin  tam  iqtisadi  müstəqilliyini  reallaşdırmaq  üçün  vi­

layət  ərazisindəki  bütün  müəssisələrin  artıq  Azərbaycan  ərazi­

sində  deyil,  Ermənistan  ərazisində  yerləşən  müəssisələrlə  iqti­

sadi  əlaqələr qurmasını  təmin  edən  sərəncamlar verdi  və  bunu 

qısa  müddət  ərzində  həyata  keçirdi.

Bu  antiazərbaycançı  fəaliyyətin  reallaşmasında  A.Volskinin 

ən  fəal  «köməkçisi»  isə  Azərbaycanın  rəhbəri  Əbdürrəhman 

Vəzirov  idi.  Ümumiyyətlə,  Vəzirov-Volski  dueti  Qarabağda 

Azərbaycan  təsirinin  minimuma  endirilməsi  üçün  nə  imkan­

ları  var  idisə,  etdi.  Bu  «missiyanı»  Ayaz  Mütəllibov  da  davam 

etdirərək  Qarabağın  Azərbaycandan  təcridinə  tam  şərait  ya­

ratdı.  Ölkədə  baş  verən  siyasi  kataklizmlər,  AXC  rəhbərlərinin 

və  fəallarının  malik  olduqları  silahlı  dəstələrin  hakimiyyət  uğ- 

runda  mübarizəyə  cəlb  edilməsi  nəticə  etibarilə  Azərbaycanı 

məğlubiyyətə  doğru  aparırdı.

Yenə  də  yalnız  Heydər  Əliyev

Həmin  dövrdə  xalq  və  dövlət  istinad  ediləsi,  güvəniləsi 

rəhbərə  böyük  ehtiyac  duyurdu.  Elə  rəhbər  tələb  olunurdu 

ki,  həm  müdafiəni,  həm  də  xalqın  səfərbərliyini  təmin  etsin. 

Lakin  belə  lider  rəhbərlikdə  deyildi.  90-cı  illərin  əvvəllərin­

də  ölkənin  ictimai-siyasi  həyatında  Qarabağ  savaşının  əsl 

mahiyyətini  açıqlayan,  cəbhə  bölgəsində  yerləşən  rayonların 

müdafiəsinin  təşkil  olunmasının  zərurətini-  vurğulayan,  dövlə­

tin  qəti  addımlar  atmayacağı  təqdirdə  böyük  ərazilərin  işğal

244

---