Söz varliğI
Yüklə 288,84 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- KAYNAKÇA
- Fuzûlî Kitabı 500. Yılında Fuzûlî Sempozyumu Bildirileri
- Şiirin Sesi Toplumun Şarkısı
- Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat
- Leyla ile Mecnun’un İki Şairi Fuzûlî ve Sezai Karakoç
- Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar 3 Tip Tahlilleri
22 Ayşegül AKDEMİR
Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/7 Fall 2009
gittikçe incelerek hilale dönmesinin sebebini, GüneĢ‟e âĢık olmasına bağlar ve ondan, kendisini anlamasını bekler: K‟ey gâh kadim gibi hamîde Gâhî pür olan misâl-i dîde
Geh zâhir olan bana gamım tek Geh gâ‟ib enîs ü hem-demim tek
ġâhiddir ana bu inkılâbın Kim c âĢıkısın bir âfitâbın Hicrân ile nizâr olupsun Ser-geĢte-i rûzgâr olupsun (LM/1249-1252) Kendisi gibi, “aĢk mihnetinden haberdâr olan” Ay‟dan, her tarafı dolaĢarak Mecnûn‟u bulmasını ve içinde bulunduğu hâli, ona arz etmesini ister. Leylâ‟nın konuĢtuğu bu unsurların en belirgin ortak özelliği, hepsinin de gece ortaya çıkan veya varlık ve geçerlilik kazanan unsurlar olmasıdır. Bu özellikleri bakımından söz konusu unsurlar, Leylâ‟yla ortak bir özelliğe sahiptir. Nitekim Leylâ da gündüz herkesten sakladığı iç dünyasını, ancak gece olunca ortaya çıkarır. Gecenin gündüze dönmesi ise hepsi için bir nevi “ölüm”dür. Leylâ da bu gerçeği, “gündüz-ölüm/gece-hayat” zıtlığı çerçevesinde dile getirir: Gündüz habsim gice necâtım Gündüz meytim gece hayâtım (LM/1264) Bütün bunlardan da anlaĢıldığı gibi, olayların baĢlangıç aĢamasında “beĢerî aĢk” olgusu etrafında birleĢen Leylâ ve Mecnûn, daha sonraki aĢamalarda, yapmıĢ oldukları tercihler ve takındıkları tavırlarla birbirine muhalif iki çizgi üzerinde ilerlemeye baĢlamıĢlardır. Bunun sonucu olarak da birbirine tamamen zıt olan iki farklı âĢık profilinin temsilcisi durumuna gelmiĢlerdir: Mecnûn, insanlardan uzak, toplumdan kopuk bir hayata yönelmiĢ, Leylâ ise toplum içinde yaĢamaya devam etmiĢtir. Mecnûn için melâmet korkusu söz konusu olmamıĢken bu korku, Leylâ‟nın tüm tercih ve davranıĢlarında belirleyici olmuĢtur. Mecnûn‟da aĢk, Leylâ‟da ise akıl galip gelmiĢtir. Leylâ ile Mecnûn arasında ortaya çıkan bütün farklılıklar ise dolaylı olarak Leylâ‟daki “isti c dâd eksikliği”ne bağlanmıĢtır. Söz konusu eksiklik ise onun “tamâm bir âĢık” olmasına olanak vermemiĢtir. Leylâ ve Mecnûn‟un tercih ve davranıĢ biçimleri
“Eksik” Bir Âşık: Leylâ 23
Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/7 Fall 2009
arasında ortaya çıkan bütün farklılıklar da onları, birbirleri karĢısında “karĢıt bir değer” durumuna getirmiĢtir. Aynı noktadan hareket etmiĢ olmalarına rağmen, farklı yollarda ilerleyen Leylâ ve Mecnûn‟un ulaĢtıkları son nokta da elbette ki farklı olmuĢtur. Fuzûlî bu farkı, onları son kez karĢı karĢıya getirmek suretiyle ortaya koymuĢtur. Leylâ, bir gün kabilesinin göçü sırasında bir deveye biner ve derdini deveye anlatmaya baĢlar. Bu sırada deve, kervandan ayrılır ve çölün yolunu tutar. Çölde kaybolan Leylâ, yolunu bulmaya çalıĢırken Mecnûn‟la karĢılaĢır. Böylece Leylâ ve Mecnûn, ayrı geçirdikleri uzun bir zamandan sonra ilk defa karĢı karĢıya gelirler. PeriĢan bir hâlde olan Mecnûn‟u tanımayan Leylâ, onu ancak söylediği Ģiirler sayesinde tanır ve vuslat talebinde bulunur: Hâlâ ki müyesser oldu dîdâr Taksîr-i te c allül etme zinhâr Gör devlet-i vaslımı ganîmet Gel yanıma fevt etme fursat
Dil nezr-i visâl-i kâmetindir Ver cânım ise emânetindir
Çün düĢdü mecâlin etme ihmâl Gel nezrini tut emânetin al
Ger hasta isen benim tabîbin Ver c âĢık isen benim habîbin Gel bezm-i visâle mahrem olgıl Bir lahza benimle hem-dem olgıl (LM/2615-2620) Ancak Leylâ‟nın vuslat talebi, Mecnûn tarafından reddedilir. Çünkü Mecnûn, yaĢamıĢ olduğu değiĢim sürecinin sonunda “ikilik”ten kurtularak “birlik”e ulaĢmıĢtır. Ahmed Gazzâlî‟nin, “Bu mertebe öyle bir yerdir ki burada âĢık, mâĢuktan daha mâĢuk olur. ÂĢığın kendi benliğinden ilgisini kesmesine bağlı olarak ĢaĢılacak durumlar ortaya çıkar. Öyle bir noktaya gelir ki âĢık, mâĢukun bizzat kendisi olduğuna inanır.” (2004, 38) Ģeklinde tarif ettiği “birlik”e ulaĢmıĢ olma durumu, Mecnûn‟un Ģahsında somutlaĢır:
24 Ayşegül AKDEMİR
Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/7 Fall 2009
Ger ben ben isem nesin sen ey yâr V‟er sen sen isen neyim men-i zâr (LM/2652) Bu karĢılaĢma, aĢklarının onları hangi mertebeye kadar ulaĢtırmıĢ olduğunu ortaya koymuĢ olur. Mecnûn‟un Leylâ‟yı tanımamasının sebebi, “çokluk”un altındaki veya arkasındaki “birlik”in farkındalığına ulaĢmıĢ olmasıdır. Bu nedenle de artık Leylâ ile kendisi arasında bir fark kalmamıĢtır. Leylâ, Mecnûn‟dur; Mecnûn da Leylâ‟dır. Leylâ‟da ise beĢerî noktada baĢlayan aĢk, aynı istikamette devam etmiĢtir. Bu nedenle de o, “ikilik” aĢamasında takılıp kalmıĢtır. Mecnûn‟a vuslat talebinde bulunması, bunun en açık kanıtı durumundadır. BaĢladığı nokta ile ulaĢtığı son nokta arasında bir fark olmayan Leylâ, ancak Mecnûn‟un kendisine söyledikleri sayesinde aĢkı ve varlığı kavrama biçimi konusunda bir değiĢim yaĢar. Bu nedenle de söz konusu karĢılaĢma, Leylâ için bir “uyanıĢ” olur ve bu sayede, tuttuğu yolun yanlıĢ olduğunu anlar. Mecnûn vasıtasıyla belirli bir düzeyde de olsa bir olgunluğa ulaĢan Leylâ, ölümü arzular. Zira o, bedenî varlığının kendisi için bir perde olduğunu artık anlamıĢtır. Bu perdenin ortadan kaldırılması için dua eder: Pertev burcunda âfitâbım Bildim ki vücûd imiĢ hicâbım
Yâ Rab beni et fenâya mülhak Kim râh-ı fenâ imiĢ reh-i Hak (LM/2797-2798) Duası kabul olan Leylâ, hastalanır. Bu aĢamada, olayların baĢlangıç aĢamasında atılan bir düğüm de çözülür. “BaĢı kesilse bile sırrını baĢkalarına anlatmayacağını” söyleyen Leylâ, ölmeden önce, herkesten sakladığı sırrını annesine anlatır. Böylece, “korku/çekinme perdesi” ortadan kalkmıĢ olur: Ref
c etdi hicâb-ı ihtirâzın FâĢ etdi anaya gizlü râzın (LM/2807) Leylâ‟nın annesi, daha önce de ifade etmiĢ olduğumuz gibi, toplumun müĢterek anlayıĢının temsilcisi durumundadır. Dolayısıyla da sırrın anneye açıklanması, bir anlamda tüm insanlara açıklanması demektir ki, bu da melâmet korkusunun aĢılması anlamına gelir. Melâmet korkusunun ortadan kalkması ise Leylâ‟nın kurtuluĢu olur. Çünkü yaĢarken ulaĢamadığı “fenâ” mertebesine, sırrını açıkladıktan
“Eksik” Bir Âşık: Leylâ 25
Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/7 Fall 2009
sonra, bedenî ölümle ulaĢır. Fuzûlî‟nin ifadesiyle “damla, denize kavuĢur”: ġevk ehline kurb hâsıl oldu Deryâsına katre vâsıl oldu (LM/2861) Leylâ‟nın ardından Mecnûn‟un da ölümüyle, aynı noktada (beĢerî aĢk) baĢlayan; fakat farklı istikametlerde devam eden bu aĢk, yine aynı noktada (ölüm) son bulmuĢ olur. Bütün bunlardan da anlaĢıldığı gibi Leylâ, Mecnûn‟un hakikate ulaĢmasında bir basamak olma fonksiyonunu yüklenmiĢ durumdadır. Ancak onun bu fonksiyonu, daha ziyade olayların baĢlangıç aĢamasıyla ilgilidir. Zira özü bakımından iki kiĢinin varlığını gerektiren aĢk, Leylâ‟nın eser içindeki varlığını gerekli kılar. Ancak olayların geliĢimi ve ulaĢılan son nokta dikkate alındığında, Leylâ‟nın eser içinde yüklenmiĢ olduğu fonksiyonun, söz konusu fonksiyonu da içine alan, ama onu aĢan bir niteliğe sahip olduğu görülmektedir. Leylâ, Mecnûn‟u ilahî aĢka yükselten bir basamaktır; ama bu kadar değildir. Mecnûn‟la zıt olan bütün tercih ve davranıĢları ve bunlar vasıtasıyla ulaĢtığı sonuçla o, “karĢıt değer”in temsilcisi olmuĢtur. Söz konusu fonksiyonlardan ilki, Leylâ‟nın “maĢuk” vasfıyla ilgiliyken, ikincisi ise “âĢık” vasfıyla ilgilidir. Ġki ayrı fonksiyonu aynı anda yüklenmiĢ olması ise Leylâ‟nın mesnevi içindeki varlığını, sadece bir “gereklilik” olmaktan çıkararak daha anlamlı bir hâle getirmiĢtir. Zira Mecnûn için ilahî aĢk yolunda bir basamak olma fonksiyonuyla sınırlı kalsaydı, mesnevideki olayların sadece baĢlangıç (beĢerî aĢkın taraflarından biri olması bakımından) ve son kısmında (Mecnûn‟un ilahî aĢka ulaĢmıĢ olduğunu ortaya koyacak olan karĢılaĢmanın gerçekleĢebilmesi bakımından) varlığı gerekli/anlamlı olan bir Ģahıs olarak kalacaktı. Dolayısıyla da yüklenmiĢ olduğu ikinci fonksiyon, Leylâ‟nın mesnevi içindeki varlığını çok daha anlamlı kılmıĢtır. Leylâ‟nın mesnevi içinde yüklenmiĢ olduğu ikinci fonksiyon, mesnevinin baĢkarakteri olan Mecnûn‟un okuyucu tarafından daha iyi bir Ģekilde anlaĢılmasına da hizmet etmiĢtir. Zira Mecnûn‟un Ģahsında “olması gereken”i anlatan Fuzûlî, Leylâ vasıtasıyla da bunun zıddını anlatmıĢ ve böylece, “deli olunmadan veli olunamayacağı” gerçeğini çok daha net bir Ģekilde ortaya koyabilmiĢtir.
26 Ayşegül AKDEMİR
Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/7 Fall 2009
Sonuç Bir aĢk hikâyesinin anlatıldığı “Leylâ vü Mecnûn”da Leylâ, karĢılıklı bir aĢkın taraflarından biri olması bakımından hem “âĢık” hem de “maĢuk” vasfını aynı anda taĢıyan bir kimlikle okuyucunun karĢısına çıkmaktadır. Olayların baĢlangıç aĢamasında “beĢerî bir sevgili” olarak karĢımıza çıkan Leylâ, Mecnûn‟un geçirdiği değiĢim ve dönüĢüme paralel olarak eserin ilerleyen aĢamalarında ilahî bir sevgili hüviyetine bürünmektedir. Ancak Leylâ‟daki bu nitelik değiĢimi, Mecnûn‟un bakıĢ açısında meydana gelen bir değiĢimin sonucudur ve dolayısıyla da daha ziyade onu ilgilendiren bir durumdur. Çünkü Leylâ, olayların son aĢamasına kadar mesnevi içinde bir “beĢer” olarak varlığını sürdürmektedir. Mecnûn‟un iç dünyasında değiĢime uğrayan Leylâ, “maĢuk” vasfını taĢıyan Leylâ‟dır. Bizi burada ilgilendiren Leylâ ise “âĢık” vasfını taĢıyan “beĢer” Leylâ‟dır. Leylâ
ile Mecnûn,
olayların henüz
baĢlangıç aĢamasındayken büyük bir farkla birbirlerinden ayrılırlar. Çünkü doğduğu ilk andan itibaren olağanüstü bir çocuk profili çizen Mecnûn‟un karĢısında, hiçbir özelliği olmayan Leylâ vardır. Dolayısıyla da Leylâ, ancak karĢılıklı bir aĢkın taraflarından biri olması bakımından Mecnûn‟la ortak bir paydaya sahip olabilmiĢtir. Ancak beĢerî aĢk noktasında buluĢan bu iki âĢığın yolu, yaptıkları tercihler ve takındıkları tavırlar neticesinde birbirinden tamamen ayrılmıĢtır. Böylece onlar, birbirine muhalif yönde uzanan iki farklı yolda yürümeye baĢlamıĢlardır. Leylâ ve Mecnûn artık, özellikleri bakımından birbirine tamamen zıt olan iki âĢıktır. Ayrılığın hüznüyle kendisini çöllere vurarak toplumdan soyutlanmıĢ bir Ģekilde yaĢayan, melâmet korkusu olmayan Mecnûn‟un karĢısında, eve kapanarak sosyal hayatın içinde yaĢamaya devam eden ve melâmetin tutsağı olmuĢ bir Leylâ vardır. Aynı noktadan hareket etmiĢ olmalarına rağmen, farklı yollarda ilerleyen Leylâ ve Mecnûn‟un ulaĢtıkları son nokta da buna bağlı olarak farklı olmuĢtur. Bu fark, çölde son kez karĢılaĢtıkları sahnede açık bir Ģekilde ortaya çıkar. Mecnûn‟un gittiği yol, onu ilahî aĢka ulaĢtırmıĢken Leylâ, beĢerî aĢkta takılıp kalmıĢtır. Dolayısıyla da Leylâ, Mecnûn‟un ilahî aĢka yükselmesinde basamak olmuĢtur. Ama onun mesnevi içindeki fonksiyonu bununla sınırlı değildir. Mecnûn‟la zıt olan bütün tercih ve davranıĢları ve bunlar vasıtasıyla ulaĢtığı sonuçla o, aynı zamanda “karĢıt değer”in de temsilciliğini yüklenmiĢ durumdadır. Bu da Leylâ‟nın mesnevi içindeki varlığını, çok daha anlamlı bir hâle getirmiĢtir.
“Eksik” Bir Âşık: Leylâ 27
Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/7 Fall 2009
KAYNAKÇA Ahmed Gazzâlî (2004), Aşkın Hâlleri (Çev.: Turan Koç-M. Çetinkaya), Ġstanbul: Gelenek Yayıncılık. AKTAġ, ġerif (2000), Roman Sanatı ve Roman İncelemesine Giriş, Ankara: Akçağ Yayınları. ALĠYEV, Sabir (1996), “Leylî ile Mecnûn‟da ġairin Tanrı ve Ġnsan Sevgisi”, Fuzûlî Kitabı 500. Yılında Fuzûlî Sempozyumu
Belediyesi Kültür ĠĢleri Daire BaĢkanlığı Yayınları, s. 245- 247. ANDREWS, Walter G. (2009), Şiirin Sesi Toplumun Şarkısı (Çev.: Tansel Güney), Ġstanbul: ĠletiĢim Yayınları. ARASTEH, A. Reza (2007), Aşkta ve Yaratıcılıkta Yeniden Doğuş (Çev.: Bekir Demirkol-Ġbrahim Özdemir), Ankara: Kitâbiyât. DEVELLĠOĞLU, Ferit (2000), Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik
DURMUġ, Ġsmail (2003), “Leylâ vü Mecnûn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 27, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, s. 159-160.
Fuzûlî, Leylâ vü Mecnûn, (Haz.: Hüseyin Ayan) (2005), Ġstanbul: Dergâh Yayınları. GENÇ, Ġlhan (2006), Leyla ile Mecnun’un İki Şairi Fuzûlî ve Sezai Karakoç, Ġstanbul: ġule Yayınları. GÖLPINARLI, Abdulbâki (2004), Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri, Ġstanbul: Ġnkılâp Kitabevi. KAHRAMAN, Mehmet (2000), Leyla ve Mecnun Romanı, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. KAPLAN, Mehmet (2007), “Leyla ve Mecnun”, Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar 3 Tip Tahlilleri, Ġstanbul: Dergâh Yayınları, s. 129-142. KILIÇ, Hamza (2008), Melâmetin Temel İlkeleri ve Günümüzde
SETTÂRÎ, Celâl (2003), Züleyha’nın Aşk Derdi (Çev.: Mehmet Kanar), Ġstanbul: Ġnsan Yayınları. Yüklə 288,84 Kb. Dostları ilə paylaş:
|