Şubay Cavad oğlu Nuruzadə
Yüklə 2,25 Mb. Pdf görüntüsü
|
34 ita
ətə gətirəcək dəstələr ("pinintuan") təşkil edərək ingilis qul
durlarına mərdliklə müqavimət göstərirdilər. 1841-ci il ma yın 30-dan başlayaraq onlar ingilis qoşunlarına bir sıra cid di zərbələr endirdilər. Onlarla kənd düşmənə inadla müqa- vi mət göstərirdi. Ölkədə pərakəndəlik mövcud olsa da, ingi- lis lərə qarşı ümumi həmrəylik olmasa da, pinintuanlar uzun zaman düşmənlə vuruşdular. Belə bir şəraitdə İngiltərənin Çindəki qoşunlarına kömək üçün yeni hissələr göndərildi. 1841-ci ilin avqustunda vuruş- malar yeni mərhələyə daxil oldu. Çində əməliyyat aparan in- gi lis qoşunları ölkənin cənub sahillərini blokadaya alıb, Amoy və Ninbo limanlarını işğal etdilər. 1842-ci ilin əvvəllərində isə Şanxay-Nankin rayonunda sürətli hücuma keçdilər. Hərbi əməliyyatın gedişi göstərdi ki, mancur komandanlığının heç bir müdafiə planı yox imiş. Vahid komandanlıq olmadığına gö rə hər bir qubernator və ya qala komandanı öz bildiyi kimi hərəkət edirdi. Bütün bunlar əslində heç bir mərkəziyyətçilik və əsil birlik olmadığını sübut edirdi. Bütün bunlara baxma- yaraq ayrı-ayrı şəhərlərdə o cümlədən Çjanpu, Suntszyan şə- hərlərində çinli qarnizonlar mərdliklə vuruşurdu, lakin bunlar müha ribənin Çin üçün müvəffəqiyyətsiz gedişinə təsir göstərə bilməyən müstəsna hadisələr idi. Beləliklə, ingilis hərbi gə- mi ləri Yantszı çayı boyunca yuxarı, Nankinə tərəf irəliləməyə başladı. Çjentszyan yanında ingilislər vətənpərvər xalq qoşun- la rının inadlı müqavimətinə rast gəldilər. Çjentszyan yanında 1500 nəfərlik bir dəstə fədakarlıqla vuruşurdu. Bu vuruşmada son nəfərədək əsgər və zabitlərin ha mısı məhv olsa da onlar ingilisləri böyük tələfat verməyə məcbur etdi. Dəstənin komandanı öz evini yandırmaq əmri ver
miş və atəş içində həlak olmuşdu. Əsgərlər öz arvad və uşaqlarını düşmənin əlinə keçməmək üçün boğmuş və ya suda batırmışdılar, şəhər dağılmışdı.
Bu hadisə ilə əlaqədar F.Engels yazırdı ki, ”Əgər qəsb- karlar hər yerdə belə müqavimətə rast gəlsəydi, onlar heç bir vaxt Nankinə gedib çıxa bilməzdilər. Lakin təəsüf ki, hökumət düşmənə qarşı ümumxalq müqavimətini təşkil edə bilmədi.”
35 Çjentszyan iyulun 21- də süqut etdi. Bu şəhərin alınması Nan- kin üçün də təhlükə yaratdı. Avqustun 9-da ingilis gəmiləri Nan kinə yaxınlaşdı. Bundan başqa, Çjentszyanın alınması Yant szı hövzəsini Şimali Çinlə, paytaxtla birləşdirən ən mühüm su yolu olan İmperator kanalı ilə əlaqəni kəsmiş oldu.
Çjentszyanın süqutundan sonra Pekinin hakim dairələri içərisində təslimçi dəstə tamamilə üstün gəldi. Qərara alındı ki, ingilislərdən sülh bağlamaq xahişi edilsin. Əyanlardan Tsi İn saziş bağlamaq üçün ingilislərin hərbi qərargahına göndə- rildi. İngilislər sülh müqaviləsinin şərtlərini çinlilərə "Korn- val lis" adlı hərbi gəminin göyərtəsində qəbul etdirdilər. “Kar- na valis”də əldə edilən razılaşmaya əsasən 1842-ci il avqustun 29- da müqavilə imzalandı. Bu müqavilə tarixə Nankin müqa- viləsi adı ilə daxil olunmuşdur. Çin ziyalıları yadelli mancur- ların xalqa xəyanətini və alçaldıcı "Nankin müqaviləsini" mil li biabırçılıq adlandırmışdı. Xalqa tamamilə yabançı olan Sin hökuməti istilaçı İn- gil tərə qarşısında təslim aktını imzaladı. Lakin məğlubiyyətin bütün ağırlığı və əzabları Çin xalqının üzərinə düşdü. Xalq ikiqat zülm altına düşərək istismarçılarla istilaçıların zülmünə qatlaşmalı oldu.
1842- ci il Nankin müqaviləsi Çinin xarici ölkə ilə bağla- dığı ilk qeyri-bərabərhüquqlu müqavilə idi. Nankin müqavilə- si nə görə Çin İngiltərənin ticarəti üçün özünün 5 limanını, o cümlədən Kanton, Çjentszyan, Ninbo, Fuçjou, Şanxay liman- larını açmalı idi. Beləliklə, "açıq limanlar" adlı sistemin əsası qoyulmuş oldu ki, bununla da əcnəbi tacirlər qeyri-məhdud ticarət ixtiyarı, istədikləri yerlərdə məskən salmaq və s. hüquqlar və imtiyazlar aldılar. Müqaviləyə görə Çin 21 milyon yuan 1
təzminat verməli idi. Çin ingilislərin zəbt etdiyi Honkonq adasını "əbədi mül- kiy yət" şəklində İngiltərəyə verirdi. Sonralar bu ada ingilislə- 1 Yuan – 0,72 lyana bərabərdir. 36 rin ən mühüm hərbi və ticarət bazası oldu və İngiltərə bu ba- za ya arxalanaraq Çinə qarşı yeni hücumunu təmin etmək üçün hərbi-strateji mövqeyini möhkəmləndirirdi. Həmçinin Çinin "Qunxan" ticarət şirkəti ləğv edildi. Eyni zamanda Nankin müqaviləsinə görə yeni gömrük haqqı sahəsində müxtəlif dəyişiklik edilir və yeni tariflər müəyyənləşirdi. Bu normaya görə gömrük haqqı müqavilə bağlanan vaxt malın mövcud qiymətinin 5%-i məbləğində müəyyən edilirdi və Çin hökuməti bu təyin olunmuş məbləği artıra bilməzdi. Deməli, Çin öz iqtisadiyyatının mənafeyini nəzərə alaraq istədiyi kimi gömrük qoymaq hüququndan məhrum edilirdi. Ölkəyə xarici malların sərbəst axını nəticə- sin də Çin qapıları ABŞ və Avropa dövlətlərinin qarşısında açılmış olurdu. Lakin
ingilislər bütün bunlarla kifayətlənmədi. İngiltərə höku
mətinin nümayəndəsi Puttinger Çin hökumətinin nüma- yəndəsi Tsi İni 1843-cü il oktyabrın 8-də yeni, əlavə protokol adlanan bir sənədi, yəni, Xumın müqaviləsini imzalamağa məcbur edildi. Bu protokola əsasən Çin əcnəbilərə eksterrito- rial lıq hüququ, yəni, əcnəbilərin Çin məhkəmələrinə tabe ol- mamaq hüququ və öz idarəsi, öz polisi və qoşununu saxlama- ğa ixtiyarı olan məhəllələr salmaq hüququ verirdi. Şanxay açıq limana çevrildikdən az sonra ilk beynəlxalq müstəqil ida rə sistemi Şanxayda yaradıldı. Nəhayət, ingilislər özləri üçün "ən çox imkanlar" əldə etməklə ingilis diplomatiyasının çevik prinsipinə uyğun olaraq xeyli imtiyazlarla yanaşı hər hansı bir dövlətin Çində əldə edəcəyi imtiyaz avtomatik su- rətdə İngiltərəyə də şamil edilirdi. İngiltərənin ardınca digər Qərb dövlətləri də öz nüma- yəndələrini Çinə göndərərək təzyiq yolu ilə müxtəlif üstünlük və imtiyazlar əldə etməyə başladılar. Xüsusilə ABŞ rəqiblə- rini sıxışdıraraq Çindən tələbləri və iddiaları daha da böyük idi. Bu dövrdə ABŞ Çini müharibə ilə hədələyərək onu qey- ri- bərabərhüquqlu müqavilə bağlamağa məcbur edirdi. Nəha- yət, Amerika-Çin müqaviləsi 1844-cü il iyulun 3-də Vansiya şəhərində (Makao yaxınlığındadır) imzalandı. İngilis-Çin mü- qa viləsinə nisbətən, bu müqavilədə ABŞ üçün əlverişli bir sıra Yüklə 2,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
|