Şubay Cavad oğlu Nuruzadə
Yüklə 2,25 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əhməd şahın istilaları
- Daxili ziddiyyətlər, Əfqan dövlətinin zəifləməsi və
242 başqa bir kəndin adamları ilə deyil, hətta onlarla kənddən ibarət olan bütöv bir rayonun əhalisi başqa bir rayonun əhalisi ilə öz yaşayış yerlərini dəyişdirirdi. Yüzlər və minlərlə, bəzən isə on minlərlə əhali öz yurdlarından ayrılır və öz əmlakı ilə yeni yerə - püşk ilə onlara düşən yerə köçür və növbəti "ve- şədək" bu yerlərdə yaşamlı olurdular. Bu qayda istər ayrı-ayrı ailələrin, istərsə də tayfa-qəbilə birləşmələrinin müxtəlif keyfiyyətli torpaqlardan növbə ilə istifadə edilməsini təmin edirdi. Qəbilə qəbilə ilə, qəbilənin bir bölməsi başqa bir böl- mə ilə, tayfa tayfa ilə, nəhayət ailə ailə ilə öz yerlərini dəyiş- dirirdi. Əfqanıstanda belə yerdəyişmələrin həyata keçirilməsi ola bilsin ki, münbit torpaqlardan bərabərhüquqlu istifadə ba- xımından ədalətli idi, amma bu yerdəyişmələr köçəri həyat tərzinə bənzəyirdi, oturaq həyat mədəniyyətinin formalaşma- sına mənfi təsir edirdi. Əfqan qəbilələri öz təsərrüfat fəaliyyətinin xarakteri ilə bir-
birindən fərqlənirdi. Yerli xüsusiyyətlər həyat tərzi və adətlərdə də özünü göstərirdi. Qəbilələrin bir hissəsi əkinçi- liklə, digər hissəsi isə maldarlıq ilə məşğul olub köçəri həyat tərzi keçirirdi. Bunların içərisində yarım köçərilər də var idi. Onlar həm əkinçiliklə məşğul olur, həm də mal-qaranı otlaqlara köçürürdülər. Ticarətlə əlaqədar olan əfqan qəbilələrinin həyatında pulun rolunun artması, hind sələmçilərinin fəaliyyəti və i.a. nəticəsində əfqanlar içərisində əmlak bərabərsizliyi artır, sinfi ziddiyyətlər kəskinləşir, qəbilələrin yoxsullaşmış üzvləri torpaqlarını itirir və torpaqlar xanların əlinə keçirdi. Lakin nisbətən uzaq dağlıq vilayətlərdə yaşayan əfqan qəbilələri içərisində bu proses xeyli zəif şəkildə idi. Vaxtaşırı torpaq bölgüsü, torpaq üzərində kollektiv mülkiyyət və digər patriarxal-tayfa qalıqlarını saxlamış olan əfqan qəbilələri içərisində hələ XIX əsrdə də feodalizm q uruluşu tam təşəkkül tapmamışdı. Həmin qəbilələr üzərində əfqan şahlarının hakimiyyəti hələlik zəif idi, bunlardan bəziləri isə, misal üçün cəngavər vəzirlər qəbiləsi, əslində öz müstəqilliyini saxlamışdı və heç kimə tabe olmaq istəmirdi. Bununla yanaşı məsgənlərin növbəti
243 dəyişdirilmə vaxtınadək mövcud olması mövsümi, müvəqqəti xarakter daşıdığı üçün vahid dilin, mədəniyyətin formalaşmasına imkan vermirdi. Qəbilələr, tayfalar arasında mədəni münasibətlər zəif olduğuna görə hər bir qəbilənin primit
iv həyat tərzi dəyişmir və onlar ətraf aləmdən təcrid olunduqlarına görə olduqları kimi də qalırdılar.
Əfqan xanlarının mənafeyini təmsil edən Əhməd şah öz hakimiy yətinin ilk günlərindən qonşu ölkələrə işğalçı yürüş- lərə başladı və işğalçılıq mövqeyi tutdu. O, Sindi, Pəncabı, K əşmiri və Cammanı işğal etdi. Tabe edilən əhali üzərinə ver gilər qoyuldu ki, bunlar da şah xəzinəsi gəlirlərinin əsas his səsini təşkil edirdi. Əfqan işğalçıları Hindistanın zəngin şəhərlərini qarət edir, hind knyazlıqlarından milyonlarla təz- minat alır, bu təzminat ödənilmədikdə isə bütöv vilayətləri xarabazara çevirirdi lər. Minlərlə hərbi əsirlər köləyə çevrilir- di. Lakin Şimali Hindistan üzərində əfqan feodallarının hakimiyyəti möhkəmlənə bilmədi və tezliklə onlara qarşı xalq üsyanları baş verdi. Pəncabda sənətkarlar və kəndlilər siqxlə- rin silahlı çıxışlarına yardım göstərdilər. Əhməd şahın bir sıra hərbi yürüşlərinə baxmayaraq o, siqxlərin bu silahlı çıxışları- nı yatıra bilmədi. 50- ci illərin axırlarında Şimali Hindistan əfqanlarla ma- ratxalar arasında mübarizə meydanına çevrildi. Bu mübarizə 1761- ci il yanvarın 14-də baş vermiş Panipat vuruşmasında Əhməd şahın və onun müttəfiqi olan müsəlman knyazlarının qələbəsilə qurtardı. Hindistanın ən güclü knyazlığına ağır zər- bə vuruldu və bu zərbə ingilis müstəmləkə qəsbkarlarının Hin
distanı özlərinə tabe etməsini asanlaşdırdı. Lakin Panipat vuruşması nəticəsində əfqan feodalları yeni torpaqlar tuta bil- mədi. Əhməd şah çoxlu hərbi qənimət ələ keçirdikdən sonra təcili surətdə Əfqanıstana geri qayıtmağa məcbur oldu. Çünki feo dal qəsdləri və qiyamları nəticəsində Əfqanıstanın özündə onun hakimiyyəti üçün təhlükə yaranmışdı. Amma Əhməd 244 şah hələ 1750-1751-ci illərdə İran ərazisinə hərbi yürüşlər edərək Məşhəd və Nişapur şəhərlərini işğal etmiş və bunların hakimləri Əhməd şahın vassallığını qəbul etmişdilər.Əhməd şah Amu-Dəryanın sol sahillərindəki kiçik özbək xanlıqlarını da özünə tabe edərək həmin xanlıqlar və yerli hakimlər Əhməd şahın vassallığını qəbul etmişdilər. Beləliklə, 20 illik hakimiy- yəti dövründə Əhməd şah Dürrani istilalar nəticəsində ölkənin qüdrətini artırmağa nail oldu.
Sədozay sülaləsinin hakimiyyətdən devrilməsi Hələ 1747-ci ildə tayfa ittifaqına əsaslanaraq yaradılan bu dövlətdə Əfqan qəbilələri mərkəzi hakimiyyətə möhkəm surətdə tabe edilməmişdi və buna görə də Sədozay şahlarının mövqe yi zəif, idarəçilik sistemi isə səbatsız idi. Əsarət altına alınmış xalqların üsyanları, dürrani xanlarının və digər əfqan qəbilə
başçılarının qiyamları Sədozay şahlarının hakimiyyətini zəiflədir və sarsıdırdı. Qüdrətli dürrani xanlarının hərbi qüdrətindən və yaxın qonşuluğundan ehtiyat edən və 1773-cü ildə hakimiyyətə gələn Teymur şah (1773- 1793) strateji əhəmiyyəti nəzərə alaraq paytaxtı Qəndəhardan Kabilə köçürdü. Çünki Dürranilər son 20 il ərzində həm çoxlu varlanmış, həm də geniş sosial baza yaratmışdılar. Teymur şah müxtəlif tədbirlər görsə də, ehtiyat etdiyi xanların imtiyazlarına toxunmadı və ən mühüm dövlət vəzifələrində onları saxladı. Teymur şahın yürüşlərinin çoxu keç mişdə işğal edilmiş əyalətlər üzərində hakimiyyəti saxlamaq və bərpa etmək məqəsdi güdürdü. Teymur şah Kəşmiri əfqanların hakimiyyəti altında saxlaya bilsə də Pəncab demək olar tamamilə tabelikdən çıxdı, Sind isə əslində müstəqil oldu. Teymur şah çox çətinliklə Xorasanın bir
hissəsini əlində saxlaya bildi. Amu-Dəryanın sol sahilindəki özbək torpaqlarında isə onun hakimiyyətinin yalnız adı qalmış, bu torpaqlar hakimiyyətin təsir dairəsindən demək olar ki, tamamilə çıxmışdı. Yüklə 2,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
|