Şubay Cavad oğlu Nuruzadə

281 

lıca olaraq ya saray mədhiyyə ədəbiyyatı, ya da yuxarı hakim 

dairələrin  bəzi  nümayəndələrinə  və  şairlərin  düşmənlərinə 

yazılan satira və həcvlər idi. Bunlar nə məzmun, nə də forma 

etiba

rilə  orta  əsr  şairlərinin  əsərlərindən  fərqlənmirdi.  Digər 

sahələrdə olduğu kimi memarlıq və incəsənət də düşgün və-

ziy

yətdə  idi.  Rəssamlıq  sahəsində  Avropa  nümunəsində 

portret rəsmlərinin meydana çıxmasını qeyd etmək lazımdır. 

Rəssamlığın bu sahəsinin ən görkəmli nümayəndəsi "nəqqaş 

başı" Əbülhəsən xan Qəffari idi. 

XIX  əsrin  ortalarında  ölkədə  maarifin  yayılmasına  kö-

mək  edən  Mirzə  Tağı  xanın  islahatları  ilə  əlaqədar  olaraq, 

İranın mədəni həyatında bəzi irəliləmələr baş vermişdi. Mirzə 

Tağı xanın təşəbbüsü ilə Tehranda ali politexniki məktəb, da-

rül

fünun  yaradılmışdı.  Darülfünunun  müəllimləri  xarici  dil-

lərdən fars dilinə tərcümələr etmiş və elmi-populyar və başqa 

ədəbiyyat  tərcümə  edirdilər.  Bununla  bərabər  İranda  "Təsa-

dü

fi hadisələrin gündəliyi" adlı ilk qəzet nəşr edilməyə başla-

mışdı. Gənc iranlılar xaricə, xüsusilə Rusiyaya oxumağa gön-

dərilir, İrana xarici professorlar və müəllimlər dəvət edilməyə 

başlamışdı. Mirzə Tağı xanın islahatları müvəffəqiyyətsizliyə 

uğrasa da, hər halda onun təşəbbüsü ilə maarif sahəsində gö-

rü

lən tədbirlər müəyyən bir dərəcəyə qədər ictimai fikrin in-

ki

şafına kömək etdi. Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, 1000 il, 

yəni  925-ci  ildən  1925-ci  ilədək  İran  adlanan  regionu  idarə 

ed

ən azərbaycanlılar (Azərilər) bu dövlətin elm, mədəniyyət, 

incəsənətinin intibahında, inkişafında misilsiz rol oynamışlar. 

Təəssüflər olsun ki, uzun müddət fars şovinizmi Azəri mütə-

fəkkirlərinin  yaratdığı  klassik  poeziya  nümunələrini  farslaş-

dırmağa, onlara siyasi rəy verməyə cəhd göstərmişdilər. 

---

282 

TÜRKİYƏ 

 

Türkiyə  dövlətinin  yarandığı  Kiçik  Asiya  Anadolu yu-

nanc

a Anatole sözündən götürülmüş, mənası Şərq deməkdir. 

Ərazisi qədim zamanlarda və erkən orta əsrlərdə bir sıra döv-

lətlərin, o cümlədən Hest, Lidiya, Midiya, Əhəmənilər, İsgən-

dərin imperiyasının, Selevkilərin, Pont və Perqam padşahlığı-

nın,  Qədim  Roma  və  Bizansın  tərkibində  olmuşdur.  Roma, 

Bi

zans, Çin, Ərəb və İran mənbələrinə görə qədim türk tayfa-

larının ilk dəstələrinin Altay dağları ətəklərindən köçüb Kiçik 

Asiyaya gəlməsi III-IV əsrlərə təsadüf edir. Bu tayfalar hun-

lar, uzlar, peçeneqlər, xəzərlər, suvarlar və başqa tayfalardan 

ibarət idi. Türklərin Kiçik Asiyaya yalnız İran və Qafqaz tə-

rəfdən deyil, həmçinin Şimaldan, Qara dəniz yolu ilə də gəl-

mələri haqqında məlumatlar vardır. Beləliklə, türklərin Kiçik 

Asiyada kütləvi məskunlaşmaları XI əsrin 70-ci illərinə təsa-

düf edir ki, elə bu zaman Anadolunun şimal-şərqində səlcuq-

oğuz və türkmən tayfalarının ilk dövləti təşəkkül tapır. Xatır-

latmaq zəruridir ki, Səlcuqlar oğuzların qanıq qoluna mənsub 

olub əvvəllər Buxara ilə Səmərqənd arasındakı Zərəfşan çayı 

vadisində yaşamışlar. Səlcuq özü isə tayfa başçısı olmuşdur. 

  

VIII  əsrdə  ərəblər  Orta  Asiyanı  işğal  edəndə  köçəri-

maldar Səlcuqlar islamı qəbul etmişdilər. Səlcuqlar artıq XI 

əsrdə, yəni 1040-1055-ci illərdə İranı, daha sonra İraqı, Suri-

yanı,  Azərbaycanı,  Qərbi  Azərbaycanın  bir  hissəsini  işğal 

edərək yaxın Şərqdə qüdrətli Səlcuq dövlətini yaratdılar. 

Səlcuqlar 1071-ci ildə Malazgirt döyüşündə Bizans im-

peratoru IV 

Roman Diogeni məğlub etdikdən sonra daha 10 il 

müharibə  apararaq  Nikeyanı  (İznik),  1085-ci  ildə  Simirnanı 

(İznik) tutdular. Nikeya şəhəri "Böyük Səlcuq" sultanlığının 

pay

taxtı oldu. Səlcuqilər bir neçə dəfə Bizansa qarşı mühari-

bəyə  cəhd  göstərsələr  də,  bu  cəhd  uğursuzluqla  nəticələndi. 

Çünki, 1096-1204-

cü illəri əhatə edən səlibçilərin Şərqə hərbi 

yürüşləri  buna  mane  oldu.  Eyni  zamanda  Avropa  cəngavər-

ləri Nikeyanı tutub özlərinə paytaxt edəndən sonra 1116-cı il-

də Səlcuqilər Koniyanı özlərinə yeni paytaxt seçdilər və bun-

---

283 

dan sonra sultanlıq Koniya sultanlığı adlandırıldı. Səlcuqilər 

Ki

çik Asiyada paytaxtı Sivas olan digər türk dövləti Danişi-

məndiləri  1180-ci  ildə  özlərinə  tabe  etdilər.  Beləliklə,  XIII 

əsrin əvvəllərində səlcuqilər bütün Kiçik Asiyada hökmranlı-

ğa  nail  oldular.  Lakin  1243-cü  ildə  Kosadağ  vuruşmasında 

türk

lər monqollar tərəfindən məğlubiyyətə uğradıldı və 230 il 

mövcud olmuş vahid Səlcuqilər dövləti ayrı-ayrı feodal bəy-

lik

lərinə  parçalandı.  Osmanlı  bəyliyinin  banisi  Osman  bəy 

1299-

cu ildə monqolların zəifləməsindən istifadə edərək Os-

manlı dövlətini yaratdı və bundan sonra Səlcuqilər dövlətinin 

bazası  əsasında  yaradılan  dövlət  onun  banisinin  adı  ilə  Os-

manlı türkləri və dövləti Osmanlı adlanmağa başladı. Beləlik-

lə,  orta  əsrlərin  feodal  monarxiyalarından  ən  qüdrətlisi  olan 

Os

manlı dövləti 150 il ərzində Balkan xalqlarını, o cümlədən 

bolqarlar, serblər, makedoniyalılar, frakiyalılar və başqa xalq-

ları özünə tabe etdilər. Osmanlılar 1396-cı ildə Nikopol vu-

ruşmasında  Avropa  cəngavərlərinin  birləşmiş  qüvvələrini 

məğlub edib Konstantinopola yaxınlaşsalar da, Teymurla İl-

dırım  Bayazidin  (1389-1402)  arasında  olan  düşmənçilik  və 

1402-

ci il Ankara vuruşması türklərin Bizans üzərində qələbə 

çalmasına imkan vermədi. Eyni zamanda türklərin Avropaya 

irəliləməsini 40 il ləngitdi. Nəhayət, II Muradın oğlu II Meh-

met (1451-1481) 1453-

cü  il  mayın  29-da  Bizansın  paytaxtı 

Konstantinopolu tutaraq Bizansı süquta uğratdı, Konstantino-

pol İstanbul adlandırılaraq Osmanlı imperiyasının paytaxtına 

çevrildi.  Eyni  zamanda  türklər  işğallarını  daha  da  genişlən-

dirərək  XV  əsrin  50-70-ci  illərində  Bosniya,  Hersoqovina, 

Va

laxiya, Çernoqoriya, Albaniya, Moreya, Krım, Kiçik Asi-

ya

da  isə  Trabzon  imperiyasını  və  Qaraman  bəyliyini  zəbt 

etdilər. 

I  Səlim  Yavuz  (1512-1520)  və  I  Süleyman  Qanuninin 

(1520-

1566)  hakimiyyəti  dövründə  Osmanlı  imperiyasının 

ərazisi xeyli genişləndi. Lakin təəssüfedici hal odur ki, Avro-

pa  dövlətlərinin  düşmənçilik  toxumu  səpmək  kimi  mürtəce 

si

yasəti Səfəvi-Osmanlı dövlətlərindən də yan keçmədi. Qüd-

rətli  Azərbaycan  dövləti  olan  Səfəvilər  imperiyasına  qarşı 

---