Sufizm etikasi kk

Sho`p  sharlar  tiniq  suwdin`  tu`bin  ko`riwge  kesent  etkenindey,  bizin`  sezimlerimiz  de  haqiyqatqa  erisiwde 

bizge tosqinliq qiladi. Jalg`iz insan aqli g`ana bul tosqinliqlardi buzip o`te aladi. 

Sufizmde aqildin` o`zin de bir neshe tu`rlerge bo`ledi. Aqildin` en` joqari basqishi aql kull (umumiy aql) dep 

ataladi. Ol birinshi ha`m en` isenimli ha`r ta`repleme rawajlang`an aqil. Aqildin` onnan keyingi tu`ri haetiy aqil (aqli 

maom) dep ataladi. 

Ayirim sufiylardin` ta`liymatlarinda, anig`iraq aytqanda Sanoidin` biliw haqqinda pikirlerinde aqildin` ja`ne 

bir tu`rin ushiratiwimizg`a boladi. Ol erisilgen aqil (aqli mustafad) dep ataladi. Sanoidin` pikirinshe insannin` barliq 

ha`reketlerin erisilgen aqil basqaradi. Aqildin` bul tu`ri ta`jiriybege tiykarlanadi. Ta`jiriybesiz o`mirdin` o`zi boliwi 

mu`mkin emes. 

Ta`jiriybesiz bolmis joqliqqa ten`. Ta`jiriybe bul erisilgen aqil. 

Sufizm  ta`liymatina  ko`re,  to`rt  element-suw,  hawa,  ot,  topiraqtan  quralg`an  materialliq  zatlar  ishinde 

ba`rqulla gu`res bolip turadi. Ha`mme na`rseler usi gu`res na`tiyjesinde payda boladi. Eger kesh bolmag`anda, deydi 

olar,  insanlar  ku`ndizdin`  ne  ekenligin  bilmey  o`tip  keter  edi.  Mine  usi  ku`ndizge  qarama-qarsi  ta`rep-kesh 

bolg`anlig`i  ushin  da  insanlar  ku`ndizdin`  ne  ekenligin  bile  aladi.  Solay  etip,  qudayg`a  qarama-qarsi  basqa  ku`sh 

bolg`anda  edi,  insanlar  qudaydin`  mohiyatini  bilgen  bolar  edi.  Onday  qarama-qarsi  ku`sh  joq.  Bul  tuwrali  Aziz 

Nasafi qiziqli bir misal keltirediU`  

Bir ku`ni baliqlar toplanisip a`n`gime qurisadi. A`n`gime suw haqqinda. Adamlar bizin` ta`g`dirimiz suwg`a 

baylanisli  deydi.  Biz  bolsaq  suwdin`  ne  ekenligin  bilmeymiz  deydi  baliqlar.  Sonda  bir  baliq  turip,  pa`len  bir 

da`r`yada dana bir baliq bar ekenin, ol suwdi ko`rgenligin ha`m onin` ne ekenligin ayta alatug`inina isenetug`inlig`in 

aytadi. Ha`mme baliqlar sol dana baliqtin` aldina bariwg`a qarar etedi. Uzaq jollar ju`rip baliqlar sol ko`pti ko`rgen 

baliqtin` aldina jetip keledi ha`m og`an  kelgendegi  maqsetin bayan etedi. Sonda dana baliq to`mendegilerdi bayan 

etediU` 

Ey, butun umrini muxaddas narsani bilishga bag`ishlagan. 

Ering eningda bwlsa-yu sen wning dardida hasrat cheksang. 

Ey, dare enida turib, tashnaliktan iztirob chekan. 

Ey, xaziyna ustida wtirib. Kambag`allikda umrini wtkazgan. 

Bul so`zlerdi aytip bolip dana baliq «`tu`sindin`lerme»` dep soraw beripti. Olar yaq dep juwap beripti. Sonda 

dana  baliq  aytadiU`  qa`ne  mag`an  suwg`a  qarama-qarsi  bolg`an  zatti  ko`rsetin`lershi,  sonda  men  sizlerge  suw  ne 

ekenligin aytip beremen. Buni esitken baliqlar «`endi tu`sindik, suwdin` mohiyatin tu`sindik»` dep juwap beripti. 

Tap usig`an uqsas qudayg`a qarama-qarsi zat bolmag`anlig`i sebepli oni sezimler ha`m aqil ja`rdeminde bilip 

bolmaydi. 

Materialliq du`n`yani biliw protsessinde sezimlik ha`m aqilliy ta`replerinin` o`z-ara qatnas ma`seleleri soni 

ko`rsetedi, uliwma sufizm ta`liymati biliw protsessindegi ishki ha`m sirtqi ku`shlerdin` tutqan ornin biykarlamaydi. 

Sufizm  ta`liymatinda  biliwden  maqset  bul  ilahiy  mohiyatni,  ilahiy  haqiyqatti  biliwden  ibarat.  Sufiy  filosoflardin` 

pikirinshe,  biliw  (ma`rifat)  ilahiy  ku`shti  onin`  barliq  atributlari  menen  biliwden  ibarat.  Alla  taalanin`  so`zi  barU` 

«`Men jasirin g`a`ziyne edim ha`m sizdi jaqsi ko`rip qaldim, Meni bilip alin`lar»`. Insan maqluqatlardin`, a`lemnin` 

gu`ltaji,  Allanin`  jerdegi  xalifasi  eken,  demek  onda  allanin`  sipatlari  boliwi  ta`biy  hal.  Bunnan  tisqari,  «`jasirin 

g`a`ziyne»`  bolg`an  Alla  taala  ilim  hikmetlerdin`  bir  bo`legin  insanlardin`  qa`lbine  jaylag`an.  Yag`niy  insanlar 

«`jasirin  g`a`ziyneni»`  saqlawshilar.  Sol  sebepli  insan  ilahiy  mohiyatni  biliwge  umtiliwi  kerek.  Biraq  bul  joldi 

tan`lag`an  solik  (insan)  bir  qansha  basqishlardan-moqomatlardan  o`tiwi  lazim.  Maqomat,  ma`nzil  degen  ma`nini 

an`latadi. Tiykarg`i maqomatlar to`mendegilerden ibaratU` 

Tavba (ta`wbe)- qaytiw degen ma`nini an`latadi. Yag`niy kamalatqa, en` joqari moralliq sipatlarg`a qaytiw. 

Ta`wbeni-esiklerdin`  esigi  dep  te  ataydi,  sebebi  tariqatqa  qa`dem  qoyg`an  insannin`  niyeti    usi  ta`wbesinde  ayan 

boladi. Ta`wbeti haqiyqati sonnan ibarat, insan qudayg`a intiliw jolinda tosqinliq etetug`in barliq na`rselerden waz 

keshiwge ant etedi, barliq mu`mkinshiliklerin ha`rektlerin allag`a qaratadi, da`slepki turmis ta`rzinen pu`tkilley waz 

keshedi. Ta`wbe o`z ishineU` kufrdan qaytiwU` sha`riyat ta`repinen ma`n etilgen jaman islerden qaytiw. Ta`wbenin` 

mohiyati    o`z  nuqsanlarin  ko`re  biliw,  o`zinin`  awhalin  an`law,  jaman  isler,  jaman  minez  ha`m  jaman  pikirden 

qaytiw,  du`n`yanin`  ma`nisizligi,  arzimaytug`inlig`in  an`lap,  adalatsiliqlardan  qaytiwdi  an`latadi.  Qorqiw 

na`tiyjesinde ju`z beriwshi ta`wbe tek g`ana a`piwayi insanlarg`a ta`n paziylet, al sufiylarda bolsa bul qorqiw arqali 

emes al o`z qa`lewi, qa`lb qa`lewi menen ju`z beretug`in o`zgeris. 

Var`a  (parhez-o`zin  asiraw)  manawiy  za`rer  kelitiriwshi  gu`manlardan  saqlaniw  degen  ma`nini  an`latadi. 

Shibliydin` ko`rsetiwinshe, var`anin` u`sh ko`rinisi barU` til var`asi yag`niy tildt biyma`ni ga`pler ushin isletpeslik, 

g`iybat-o`sek,  jalag`a  berilmeslikN`  ko`z  var`asi-gu`manli  na`rselerden  saqlaniw,  gu`nali  na`rsege  na`zer 

salmasliqN` qa`lb var`asi-kewil qa`lemegen na`rselerden saqlaniw, ta`me etiwden saqlaniw, o`limnen qorqiw.  

Zuhd-  bul  var`anin`  dawami  esaplanadi,  biraqta  bunda  awqat  ha`m  ishimliklerden  saqlaniw,  hadal  ha`m 

haramdi ajiratip biliwge ko`birek a`hmiyet beriledi.  

Fakr-Buda  quday  aldindag`i  bendelikti  shin  kewilden  joqari  da`rejede  a`melge  asiriw  na`zerde  tutiladi. 

Quday  aldinda  o`zin  a`zzi  esaplaw,  barliq  a`lem,  Alla  taalag`a  tiyisli  ha`tteki  insannin`  qa`lbi  de  o`ziniki  emes, 

sebebi ol da jaratqannin`  mu`lki ekenligin  moyinlaw. Fakrni  usilay an`lag`an sufiy g`ana sufizm  mohiyatiga  jetip 

bara aladi.  

Sabr- shidam. Sufiylar tilinde qiyinshiliqlarg`a shikayat etpeslik, a`sirese quday taaladan basqag`a o`z nalasin 

esittirmew. Sabir-iymannin` yarimi delinedi, sebebi sufiydin` dushpani bolg`an na`psi sabir arqali jilawlanadi.  

Xavf-qa`lbtin`  isenimnen,  iyman  shegerasinan  shig`iwi,  ekileniw.  Waqtinsha  shaytan  hiylesi  de  kewilge 

---