Sufizm etikasi kk

8. Sufizm filosofiyasinda sotsial-moralliq ma`seleler 

Jobasi 

1.

 

Sufizmde insan man`aviyati ma`selesinin` analizleniwi. 

2.

 

Sufizm  filosofiyasinda  isanlardi  toparlarg`a  ajiratiwda  na`psi  tiykarg`i  o`lshem  sipatinda  qabil 

etiliwi. 

3.

 

Sufizmde adalat ma`selesinin` analizleniwi. 

 

 

Insan  ushin  qayg`iriw,  onin`  ruwxiy  kamalatin  oylaw  sufizm  filosofiyasinin`  tiykarg`i  ma`selelerinen  biri 

bolip  tabiladi.  Sufizm  tariyxinda  ha`r  qiyli  bag`dar  ha`m  tariyxatlar  almasip  turg`an  bolsada  insan  ruhxiylig`i 

ma`selesi  hesh  bir  tariyxat  na`zerinen  shette  qalg`an  emes.  A`sirese  insannin`  botiniy  du`n`yasi,  ishki  qarama-

qarsiliqlari,  Rux  ha`m  dene  arasindag`i  gu`res  sufiylardi  qiziqtirip  kelgen.  Olar  insanda  eki  qarama-qarsi  ku`sh-

ruwxiy  ha`m  shaytaniy  ku`sh  quwatlardin`  barlig`in,  insan  usi  shaytaniy  ku`sh  quwatlardan  qutilip  Alla  tala 

su`yetug`in paziyletlerge iye boliwina ja`rdem etiwge ha`reket etedi. Insannin` o`mirdegi orni, ja`miyet bolip jasaw 

ta`tiplerine  de  usi  ko`z-qarastan  turip  qarag`anN`  sol  sebepli  sotsialliq  kelispewshilikler,  uris  ja`njeller,  mu`lkiy 

ten`sizliktin` tu`p deregi ha`m tiykarg`i sebebin de sufizm insan ta`biyatinan izleydi, haywaniy ku`shlerdi jen`iwden 

baslaw  kerek  tu`sindiredi.  Sufiylar  insan  ta`biyatindag`i  unamsiz  ku`shlerdi  uliwma  at  penen  «`na`psi»`  yaki 

bolmasa «`nafsi ammora»` dep atadi ha`m og`an qarsi gu`reske atlandi. Mal du`n`ya jiynaw, na`psi za`ru`rliklerine 

tiykarlanip  jasaw,  haywaniy  xirslar  qatti  qaralandi,  insandi  na`kasliq  ha`m  pa`leketlerden  qutqariwdin`  birden-bir 

tuwri joli-na`psini o`ltirip qanaat penen  hadal jasaw, Rux ha`m erikti shiniqtira otirp, insanda insaniyliqti,  yag`niy 

ilahiyliqtin` jen`isin ta`miynlew za`ru`r dep insanlardi u`gitledi.  

Usi pikirler ulli shayxlardin` «`sufizm»` tu`sinigine Bergen ta`riyplerinde aniq ko`rinedi. 

Sufizm  degenimiz  neW  degen  sorawg`a  Shayx  Nuriy  «`Sufizm-na`psi  la`zzetlerinen  waz  keshiw»`,  Shayx 

Safiy  «`Sufizm-na`psi  ma`nzillerin  basip  o`tiw»`,  Shayx  Ravim  «`Sufizm-quday  jolinda  na`psiden  waz  keshiw»`, 

ataqli  sufiy  shayir  Bobo  Tohir  «`sufizm-o`limi  joq  o`mir  ha`m  o`miri  bolmag`an  o`limdur,  yag`niy  nafsaniy-

haywaniy o`mirde o`lmek ha`m insaniy o`mirde jasamaq»` dep ta`riyp beredi. 

Ayirimlar na`psini qan`g`ig`an iyt, yaki Rux etegine jabisqan patasliqqa, ayirimlar bolsa jep toymas ajdarha, 

yaki  jalg`an  timsali  bolg`an  Ta`jjalg`a  megezetedi.  A`psanalarg`a  ko`re,  Ta`jjal  aqiri  zamanda  jer  astinan  shig`ip, 

du`n`yanin`  barliq  bayliqlarin  insanlarg`a  ko`z-ko`z  qilip,  insanlardi  haq  jolinan  azg`iradi,  insanlar  Alla  talani  da 

o`zlerin  de  umitip,  Ta`jjal  artinan  dozaqqa  jol  aladi.  Demek,  na`psi  adamdi  adamshiliqtan  shig`aradi,  ha`r-qanday 

gu`na`lardi  islewge  sebepshi  bolip,  baxitsiz  etedi.  Qurani  Karimnin`  «`Hamza»`  su`resinde  aytiliwinsha,  mal 

toplawg`a mehr qoyip jasag`an adam mal-mu`lki menen «`Allanin` na`zerinde janip, nabit boladi»`. Qurannin` ko`p 

ayatlarinda ziqna bay Korunnin` ashinarli ta`g`diri  na`psinin` sum ekenligine  misal etip  keltiriledi. Korun ziqnaliq 

timsali  sipatinda  a`debiyatta  da  so`z  etiledi.  Korun  ju`da`  ko`p  altin  jiynap,  hesh  kige  bermegeni  ushin  aqiri  mal-

mu`lki  menen  qosa  jer  jutqan  delinedi  a`psanalarda.  Ha`tteki  insandi  ja`nnetten  mahrum  etken  de  na`psidurN` 

ra`wyatlarg`a qarag`anda, Adam ata shaytannin` so`zine kirip, Alla taala ruxsat etpegen biyday da`nesin jep ko`redi 

ha`m  sol  sebepli  ja`nnetten  quwdalanadi.  Sebebi  ja`nnet  ruxlar  ma`kani,  na`ps  bolsa  ruxti  bilg`aydi.  Biz 

tubalawshiliq  da`wirinde  dinge  quwdalawg`a  barilip  ketip,  bul  ra`wyatti  masqara  ettik,  kritikaladiq.  Biraqta  bul 

ra`wyat  Quranda  keltirilgen  bolsa  da  ol  xaliq  isenimi-antik  da`wir  danishpanlarinin`  isanlar  baxtin  oylap,  aytqan 

hikmetleri ekenligin tu`sinbedik. Bul ra`wyat negizinde insandi ulig`law, onin` tiykarinda pa`k ekenin tastiyqlap, sol 

pa`klikke sol tiykarg`a qaytiwg`a u`git bar ekenligi ko`rinip tur.  

Na`psinin`  jaman  ekenligin  an`lap  biliw-bul  ilahiylikti  qalaberdi  o`zligin`di  an`law  demekdur.  Bahawaddin 

Naxshbandtin`  «`O`z  na`psin`nin`  jamanlig`in  an`law-o`zligin`di  an`law  demekdur»`-degen  hikmetli  so`zi  biykar 

aytilmag`an.  Xoja  Ahmad  Yassaviydin`  shig`arg`an  juwmaqlarinin`  biri  sonnan  ibarat,  na`ps  ishki,  lekin 

ku`ta` qa`wipli  dushpan.  Ol  insandag`i  bir  pu`tinlikti  sindiradi.  Onin`  qa`lewlerinen,  ruwxiy  qa`terjamliq  joqqa 

shig`adi.  Sol  sebepli  na`psige  jen`ilgen  patsha-gadadur,  na`psiden  u`stinlikke,  jen`iske  erisken  gada-patshadur. 

Na`psini  jen`e  alg`an  insannin`  g`ururin  ha`m  insaniy  qa`dir  qimbatin  hesh  kim  ayaq  asti  ete  almaydi.  Sol  sebepli 

Yassaviy qudayg`a iltija qilip bilay deydiU` 

Xudovando, solgil meni wz ywlingga, 

Nafs ilgida xarob, ado bwldim mano 

Fisqu fujur tulib toship, haddan oshti 

«`arkob bwlib is`en ichra qoldim mano 

Sufizmda aytiliwinsha, na`psi insanlarda ashko`zlikti, tek g`ana o`zim bolsam boldi ma`nisindegi ko`z-qarasti 

payda  etedi.  Insan  na`psi  qarmag`ina  tu`skennen  keyin  hesh  na`rseden  qaytpastan,  haramnan  jerkenbesten, 

basqalardin` esabinan bolsada jaqsi jasawdi oylaydi. Aqibetinde ol zalim, biyrehim, na`tiyjesiz bolip qaladi.  

Sufiy  shayirlarinin`  biri  Fariddin  Attor  da  barliq  ja`njel  ha`m  urislardin`  negizinde  na`psi  ba`lesine 

ushirag`anliq  jatadi  dep  esaplaydi.  Shayir,  a`meldarlar  bayliq  arttiriw  jolinda  ha`r-qanday  iplas  islerden  de 

qaytpaytug`inlig`in  o`z  ko`zi  menen  ko`redi.  Attor  o`z  hikayalarinin`  birinde  to`mendegilerdi  bayan  etediU` 

Iskandar Zulxarnayin Chin ma`mleketin basip alg`annan keyin, u`lken ziyapat beredi. Chin patshasi sonda Iskandar 

aldina  ha`r  qiyli  awqatlar  emes  al  ba`lki  tabaqlarg`a  toltirip  altin  ten`ge  ha`m  altin  buyimlardi  qoyadi.  Sonda 

Iskender  Chin  patshasina  qarap  «`Mazali  awqatlar  ornina  menin`  aldima  ne  ushin  altinlardi  qoydin`W  Aqiri  men 

altin jemeymen g`oy»`-deydi. Og`an juwap retinde Chin patshasiU` «`Sen bul jerge awqat jew ushin kelmegensen`-

g`oy.  Awqatti  sen  o`z  ma`mleketin`de  de  tawar  edin`.  Seni  bul  jerge  baslap  kelgen  na`rse  bayliq  emespe  aqiri. 

---