ŞÜkufə QƏDİmova
Yüklə 0,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Şərq ədəbiyyatı və islami təsəvvüf”
13
ümumtürk yazılı ədəbiyyatının əsasını, divan ədəbiyyatının başlanğıcını və ilk təşəkkül qaynaqlarını təşkil etdikləri elmi şəkildə əsaslandırılır. Qeyd olunur ki, sonralar divan ədəbiyyatının əsas atributları olan əruz vəzni və onun mürəkkəb təfilə-qəlibləri, qafiyələnmə sistemi, poetik janr və şəkilərinin ilk nümunələri (məsnəvi, əruz, qəsidə, rübai və s.), mövzu, süjet, didaktivlik, bəşəri ideya və əxlaqi-mənəvi dəyərlər, türk-müsəlman düşüncəsinin dövlətçilik, idarəçilik məharəti, qayda-qanunlarla yaşamaq kimi prinsipləri, şərq poeziyasında tez-tez rast gəlinən motivlər – ahıllıq, etibarsız dostlar, dünyanın sonunda insanları gözləyən fəlakətlər və s. məhz bu ümumtürk abidələrində öz əksini tapmışdır. I fəslin “Şərq ədəbiyyatı və islami təsəvvüf” adlanan üçüncü yarımfəslində türk divan poeziyasının yaranmasında, fars və ərəb ədəbiyyatlarının mühüm rolu olduğuna diqqət çəkilir. Qeyd olunur ki, türk divan ədibləri əksər poetik vəzn və janrları, üslub və ifadə tərzini, mövzu və məzmunu fars və ərəb sənətkarlarından öyrənmiş, tərcümə, təbdil, iqtibas, tənzir, qismən də təqlid etmişlər. Bir çox türk sənətkarları ərəbcə və farsca əsərlərlə tanış olub, türkcə ilə yanaşı, elə həmin dillərdə də əsərlər yazmışlar. Başqa bir qrup qələm sahibləri ərəb və fars müəlliflərinin əsərlərini tərcümə yolu ilə türk ədəbiyyatına gətirmiş, həmin tərcümə əsərlərini nümunə götürərək təbdil və tənzir yolu ilə yeni əsərlər ortaya qoymuşlar. Türklər İslamı qəbul etdikdən sonra ərəb dili, ərəb mədəniyyəti və təbii ki, ərəb ədəbiyyatı türk düşüncə tərzini və bütünlükdə türk sivilizasiyasını öz güclü təsiri altına almışdır. Bu baxımdan Divan ədəbiyyatının yaranmasında da ərəb ədəbiyyatının, ərəb ədəbi ənənəsinin təsiri bariz şəkildə özünü göstərmişdir. Bunu xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, türk sənətkarlar ərəb poeziyasının əruz vəznini və ədəbi janrlarının əksəriyyətini fars ədəbiyyatı və sənətkarları vasitəsilə əxz etmişlər. Səlcuqilər sarayında fars dili hakim olmuş, həmin dildə olan qaynaqlar türkləri özünə cəlb etmişdir və buna görə də fars ədəbiyyatı nümunələrinin türkcəyə tərcüməsi dövrün tələbinə çevrilmişdi. İran ədəbiyyatı da öz növbəsində islamdan sonrakı mərhələdə bir sıra keçmiş milli ənənələri saxlasa da bütövlükdə Quran və islam maarifi ilə zənginləşən ərəb ədəbiyyatından təsirlənmişdir. İstər fars, istərsə də türk klassik ədəbiyyatı əruz və qafiyə ilə yanaşı, ədəbi janr və növləri, mövzu və ideya-məzmun motivlərini, hətta obrazlar sisteminin əksəriyyətini ərəb mədəniyyətindən götürmüşlər. Ancaq onlar bütün bunları sadəcə mexaniki olaraq təqlid etməmiş, onların bir qismini ixtisar etmiş, bir 14
qismini dəyişərək öz ənənələri ilə uyğunlaşdırmış, bir çox hallarda isə yeniliklər yaratmışlar. Başqa sözlə desək, bu vəziyyət heç də bəzi Qərb müəlliflərin və onları təkrarlayan bəzi türk araşdırıcılarının iddia etdikləri kimi, türk Divan ədəbiyyatının orijinallığını şübhə altına almağa əsas vermir.
Bu yarımfəsildə dövrün tərcümə ədəbiyyatının müsbət və mənfi tərəfləri ətraflı şərh edilir. Qeyd olunur ki, bir tərəfdən, tərcümələr vasitəsilə türk dilinə yüzlərlə alınma söz keçir, türk dili zənginləşirdi. Türk ədəbiyyatında yeni-yeni janrlar, sintaktik fiqurlar, məcazlar sistemi, estetik ifadə metodu yaranırdı, türk ədəbiyyatında mövzu, tip, xarakter rəngarəngliyi formalaşırdı. Digər tərəfdən, ərəb-fars sözləri türk sözlərini yavaş-yavaş sıxışdırıb dilin lüğət tərkibindən çıxarır, ədəbiyyat və dil tədricən milli zəmindən uzaqlaşır, yeni bir yazı dili, mürəkkəb bir üslub yaranırdı. Yeni təzahür edən yazı dili canlı danışıq dilindən, xalq dilindən köklü şəkildə fərqli bir dilə çevrilirdi. Onu anlamaq üçün xüsusi təhsil almaq, mədrəsədə oxumaq zərurəti yaranırdı. Belə bir məqam xüsusi olaraq qeyd edilir ki, Divan ədəbiyyatının meydana gəldiyi və təşəkkül tapdığı dövrdə (XIII-XV əsrlər) türk, ərəb və fars dillərinin sintezindən ibarət olan və osmanlıca adı ilə tanınan yazı dili hələ tam şəkildə formalaşmamışdı, dövrün yazılı poeziya və nəsr dili, xalq ədəbiyyatı nümunələri türkologiyada “Əski Anadolu türkcəsi” adı ilə tanınan və oğuz-qıpçaq təməlində formalaşan türk dilində yaranırdı. Əlbəttə, bütün bunlar ictimai- tarixi şəraitin, dilxarici və dildaxili faktorların təsirinin nəticəsi idi. XV əsrin sonlarından, xüsusən XVI əsrdən etibarən türk Divan şairlərinin və qismən də nasirlərin əsərlərində sadəlik və xalq tərəfindən başa düşülmək istəyi tədricən arxa plana keçir. Şeirdə zəngin qafiyə sistemi, çoxlaylı təşbehlər, Qurani-Kərim, islam hikməti və elmlərinə xas terminlərlə dolu, hecadan uzaqlaşmış, əruz vəzni ilə tənzimlənən misra və beytlər, uzun-uzun cümlələr, izafət birləşmələri, feli bağlamalar, ki (kim), və (vü) bağlayıcıları ilə birləşdirilən nöqtəsiz-vergülsüz cümlələr, nəsrdə isə şeir kimi düşüncədən çox bəzək-düzəkli ifadələr, səcli və qafiyəli parçalar bu dövr ədəbi nümunələrinin başlıca məziyyətləridir. Araşdırmalar göstərir ki, XIV əsrdə ərəb və fars dillərindən tərcümə edilən islam tarixi, nəsihətamiz heyvan hekayələri, dövlət adamlarına öyüd-nəsihətlər, Quran-ı Kərim və təfsirləri kimi əsaslı kitablar, müxtəlif dini, tarixi, əfsanəvi, didaktik, folklor və tibbi məzmunlu əsərlər, “Kəlilə və Dimnə”, “Marzibannamə”, “Qabusnamə”, “Mirsadül-İbad”, “Qisasül- Yüklə 0,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|