ŞÜkufə QƏDİmova
Yüklə 0,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Təsəvvüf ədəbiyyatında şeir sistemi”
- “Anadolu bölgəsində təsəvvüf ədəbiyyatı”
20
olmasına baxmayaraq bu iki qütb arasında əlaqə daim davam edir. Küll öz gücünə dayanaraq cüzü öz tərəfinə çəkir, cüz də imkanı daxilində küllə müqavimət göstərir. Başqa sözlə, küll və cüz qarşılıqlı hərəkətdədir. Təsəvvüfdə bu daimi hərəkətin mənbəyi eşq və cazibə adlı iki hissdən ibarətdir. Eşq və cazibənin qovuşması həyata, ayrılığı isə ölümə səbəb olur. Qeyd olunan iki gücün qovuşması və ayrılması Allahın təqdirindən asılıdır, buna başqa kimsə qarışa bilməz. Sufilərin zənnincə, eşq ilə cazibənin şah əsəri xilqətin zirvəsi olan İnsandır və sadəcə, Mələklər və Allah ondan yüksəkdə dayanır. Türk divan poeziyasının müxtəlif dövrlərdə yaşamış nümayəndələri bu əbədi və həllolunmaz suala cavap tapmağa çalışmışlar. Divan ədəbiyyatının fərqli növ və janrlarında ilahi varlığın sifət və qüdrətini xəyalən təsvir etmişlər Allah və İnsan münasibəti daha çox poeziya nümunələrində öz bədii ifadəsini tapmışdır. Həmin mövzuda qələmə alınan şeirlər, şübhəsiz aparıcı yer tutmuşdur. Təsəvvüfdə fani aləmdə insan dörd insürdən ibarətdir və bu ünsürlər ona əmanət olaraq verilmiş və qəlib kimi ruhu saxlamaq üçün vacibdir. İnsanı ölümsüz edəcək qüvvə ilahi varlığın ona bəxş etdiyi ruhdur (candır). Mövlanada ruh, əslindən qopmuş neyə bənzədilir: ney də qəmlidir, külldən ayrıldığına görə üzgündür, ruh da. Onları bu hala gətirən ayrılıqdır:
Ruh bir gün yenə öz əslinə dönəcəkdir, o zaman öz müstəqilliyinə və azadlığına qovuşacaqdır. Bu səbəbdən də ruh, onu qəfəsdə tutan “can evi” ilə, yəni bədənlə mücadilə halındadır. Maddi olmayan ruha, türk mütəsəvvüfləri “gönül” də demişlər. Başqa sözlə, sufilərdən ötrü insanın təkamülü və daha yüksəklərə ucalması ruh–könül üçündür. Sufilər ağıla əsla önəm verməzlər. Buna görə də təsəvvüfdə könül incitmək böyük qəbahət sayılır və inanca görə, Allah belələrini cəzalandırar. Könül sahibi mömin, ağıl, eşq və intuisiya qabiliyyətinin yardımı ilə müəyyən mənada ilahi qüdrətin sirlərindən xəbərdar ola bilir. Mütəsəvvüflərə görə, insanlar öz əməli davranışlarına görə üç bölümə ayrılır: zəlillər, saliklər, ərənlər. Zəlillər zəlalət içindədirlər, bəsirət, qəlb gözləri olmadığı üçün kordurlar, ilahi nurdan məhrum qaldıqlarından qaranlıq içindən çıxa bilməzlər, çünki mənəviyyat cövhərindən xəbərləri yoxdur. Saliklər mürşidlərinin yolu ilə getdikləri üçün qurtuluşa çıxacaqlar, müəllimləri onlara haqq yolunu göstərəcəkdir. Ərənlər isə təsəvvüfdə ən ali 21
məqama – fənafillah ( Allahın varlığında yox olmaq) mərtəbəsinə yüksəlmiş şəxslərdir. Sufi üçün ən ümdə pillə “ifna-yi nəfs”, yəni nəfsin öldürülməsi mərhələsidir. Bu pillədə salik, tədricən özünün dünyəvi hisslərini cilovlayıb ram etməyə, sonunda onu yox etməyə nail olmalıdır. Sufilər könül evini “masivadan” (Allahdan başqa hər şey masiva adlanır) təmizləyənləri onları fani dünya ilə bağlayan əlaqələri tam üzənlər kimi qəbul etmişlər. Başqa sözlə, onlar nəfsi ifna etmişlər. Nəfsi öldürməyin qısa yolu eşqdən keçir. Mütəsəvvüflərə görə, insan bir çəmbərin, çevrənin içərisindədir. Çevrənin fövqündə Allah vardır. İnsan yalnız ətrafındakı çəmbərin hüdudlarını aşmaqla Allaha qovuşa bilər. Bu proses mərtəbə-mərtəbə gerçəkləşə bilər və onları keçmək insandan səbr, mətanət, iradə və fədakarlıq tələb edir. Sufilərin zənnincə, salik üçün əsas üç mərhələ, yaxud mərtəbə önəmlidir: elmül-yəqin; eynül-yəqin; həqqül-yəqin. Hacı Bayram Vəli sadə danışıq dili ilə qeyd olunan mərhələləri dahiyanə şəkildə təsvir etmişdir:
II fəslin ikinci yarımfəsli “Təsəvvüf ədəbiyyatında şeir sistemi” adlanır. Burada qeyd olunur ki, ilahi, nəfəs, devriyyə, nutuk, hikmət,
növləri ilə zəngin olan təkkə xalq ədəbiyyatından fərqli olaraq, yazılı türk təsəvvüf ədəbiyyatının sırf özünəməxsus şeir janrları və şəkilləri yoxdur. Yazılı dünyəvi divan poeziyasında olduğu kimi türk təsəvvüf ədəbiyyatında da ən önəmli yeri əruz vəznində yazılmış şeir janrları və şəkilləri tutur. Türklərin kütləvi şəkildə müsəlmanlaşmasından sonra, təxminən X yüzildə yavaş-yavaş əruz vəzni türk şeirinə nüfuz etməyə başlamışdır. Bu dövrlərdə əruzla yazılmış türkcə şeirlər vəzn baxımından heca vəzninə bənzəyir. Türkdilli şairlər xüsusi diqqətlə mütəqarib, rəməl və həzəc bəhrlərinin uyğun təfilələrində şeirlər yazmışlar. Məsələn, Yusuf Has Hacibin “Qudadqu Biliq”, Əhməd Yüknəkinin “Ətibətül Həqaiq” əsərləri mütəqarib bəhrindəki “fə’ulün, fə’ulün, fə’ulün fə’ul” təfiləsində yazılmış və 11 hecalıq şeir formasını xatırladır:
22
Ağız açsa barça tilin sözde ol. Qeyd etmək lazımdır ki, bir-birinə yad olan iki müxtəlif sistemli dildə vəzn sistemi fərqli olmuşdur və ona görə ərəb dilinə məxsus olan əruz ilk dövrlərdə türk şeirində böyük təqdir qazanmamış, türk dilində uzun saitlərin olmaması əruz vəznində şeir yazmağı çətinləşdirmişdir. Burada əsas problem ondan ibarət idi ki, şairlər əruzu türk dilinə yox, türk dilini əruza uyğunlaşdırmağa çalışırdılar və bunun nəticəsində türk dili tədricən xalq danışıq dilindən uzaqlaşdırılır, ədəbi dilə çox sayda ərəb və fars sözləri gətirilir, dilə yad olan qaydalar ortaya çıxırdı. Həmin prosesin nəticəsi olaraq XV-XVI əsrlərdə əruz türk şeirində artıq hakim mövqe qazanmışdı. Bu dövrün ədibləri sadəcə türk ədəbiyyatında deyil, bütövlükdə Yaxın və Orta Şərq ədəbiyyatında nüfuz sahibi idilər. Türk təsəvvüf şeirində bu dilin əruza uyğunlaşması üçün türk mütəsəvvüfləri digər şairlər kimi müxtəlif ədəbi üsullardan istifadə edirdilər. Bu yarımfəsildə həmin üsullardan ən geniş şəkildə istifadə olunan üçü – “qovuşma” anlamına gələn səssizlə bitən sözün son səsinin səsliylə başlayan digər sözün ilk hecası ilə birgə oxumağa imkan yaradan “vəsl”, türk mənşəli sözləri əruzun tələbinə və bəhrin təfiləsinə uyğun olaraq süni şəkildə uzatma mənasına gələn “imalə” (“imale-i məksur” və “imale-i
şairlərinin əsərlərindən konkret nümunələr gətirilərək nəzərdən keçirilir. II fəsilin sonuncu – üçüncü yarımfəsli “Anadolu bölgəsində təsəvvüf
prinsipləri bu yarımfəsildə XIII-XV əsrlər Anadolusunun ən məşhur türk mütəsəvvüf-şairləri Əhməd Fəqih, Şəyyad Həmzə, Cəlaləddin Rumi, Yunus Əmrə, Sultan Vələd, Aşıq Paşa, Süleyman Gülşəhri, Süleyman Çələbi və digərlərinin şeir və məsnəvilərinin təhlili müstəvisində tədqiq və təhlil edilmişdir. Burada qeyd edilir ki, Anadoluda təsəvvüf XIII əsrin əvvəllərindən etibarən çox sürətlə yayılmağa başlamışdır. Bunun başlıca səbəblərindən birincisi o idi ki, türklərin İslamı qəbulundan sonra, başında dini liderləri duran xristianlar onlara qarşı xaçlı yürüşlərini təşkil edirdilər. Belə bir vəziyyətdə, türklərin də arasından millətə mənəvi dəstək verən dini xadimlər meydana çıxırdı. Bu dini xadimlər öz fəaliyyətləriylə bir tərəfdən din uğrunda vuruşanlara hünər verir, o biri yandan da təsəvvüfün yayılmasına səbəb olurdu. Yüklə 0,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|