ŞÜkufə QƏDİmova
Yüklə 0,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
18
ona öz planlarını gerçəkləşməyə imkan verməmişdi. Peyğəmbərin (sas) dünyasını dəyişməsindən çox keçmədən yenidən əski düşüncə tərzi bərqərar olmuş və 661-ci ildən sonra isə, demək olar ki, hadisələrə baxış qədimlərdə olduğu məcrada cərəyan etmişdir. Mövcud vəziyyətə qarşı etiraz olaraq yerlərdə fərqli düşünənlərin gizli birliyinin rüşeymləri yaranmağa başlamışdı. 7. Dəbdəbəli və əyləncəli həyat tərzinə etiraz əlaməti olaraq onlar ən minimal və yaşamağa cüzi imkan verən şeylərlə kifayətlənmiş, bəzən isə, ailə qayğısı çəkməmək üçün evlilikdən də imtina etmişlər. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, sonuncu məsələ islamın təməl əsaslarına zidd olan bir haldır. Tədricən islam alimləri arasında da təsəvvüf ideyaları yayılmağa başlamışdır. Təsəvvüfün formalaşması və təkamülü müddətində Həllac Mənsur, Əbu Yəzid əl-Bistami, Əbül Qasım Cüneyd, Əbu Hamid əl-Qəzali, Eynəlqüzat Miyanəçi, Mühiyyəddin Ərəbi kimi təmsilçiləri yetişmiş və onların minlərlə ardıcılları yaranmışdı. Yeri gəlmişkən, qeyd etməliyik ki, təsəvvüfdə müxtəliflik, fərqli baxışlar, qütbləşmələr mövcud olmuşdur. Lakin bu fərqli baxış nöqtələri bir məsələdə birləşmişdir: kosmoloji sistemin vəhdəti, hər şeyin bir Allah tərəfindən yaradılışı, insanın naqislikdən kamala doğru yüksəlişi və bütün kainat təsəvvüfdə Haqqın təcəlli və ayələridir. Taşlıcalı Yəhyanın “Gülşen-i Envar”ında deyildiyi kimi:
Türk təsəvvüfünə əsasən, ilahi qüdrəti idrak etmək mümkünsüzdür, onu hər an, hər yerdə duymaq olar, lakin insan təfəkkürü o gücü, o əzəməti, o gözəlliyi təfərrüatı ilə anlamaq qabiliyyətinə malik deyildir. İnsanın o ilahi varlığı dərk edə bilməyəcəyi bəlli olsa da, insan daim Ona doğru can atır, Onu az da olsa daha yaxından görüb bilməyə can atır. Mütəsəvvüflərə görə, görünməz və görünən məqamları özündə birləşdirən və inikas etdirən yalnız və yalnız ilahi mütləq varlıq – Allahın substansiyasıdır, heç vəchlə onun mahiyyəti görünməz, Onun bəzi əlamət və sifətləri isə nisbi varlıq kimi təzahür edir. Mütləq ilahi varlığın cəlal və cəmal sifətləri insanın qəlbində ayna kimi əks edir. Bütün aləm onun təcəllisidir. Sufilərin fikrincə, Allah bütün kainatı öz gözəllik və qüdrətini 19
bizə ifadə məqsədilə yaratmışdır. 8. Mistik təfəkkür tərzində simvolun xüsusi vəzifəsi vardır, və çoxplanlı məzmuna malik olur; sufilər həmin rəmzlərlə poeziyaya, divan şeirinin motivlərinə müraciət edirlər. Burada şairlər məhəbbət lirikasını, işarə və eyhamlarından bol-bol bəhrələnərək sufi mövzuları ilə bağlı obrazlar silsiləsini rəmz və simvollar vasitəsilə ifadə edirlər. Mütəsəvvüflər çox sayda əsərlər yaratmışlar və təbii ki, bunların əksəriyyətində təsəvvüfi rəmzlərdən geniş istifadə etmişlər. Təsəvvüf ədəbiyyatında xüsusi yeri və xidməti olan Mövlanə Cəlaləddin Ruminin yaradıcılığı bütöv şəkildə özündən əvvəl yaşayıb- yaratmış sufi şair və nəzəriyyəçilərinin əsərlərindən qaynaqlanmışdır. Zəngin qaynaqlardan və özündən əvvəlki əsərlərdən faydalanmaq onun əsərlərinin orijinallığına mane ola bilməmişdir. Mövlana təsəvvüfdə önəmli yer tutan təriqət-salik, mürşid-mürid, şeyx-dərviş, xaliq-bəndə, insan-kainat kimi məqamları işıqlandırmış, onlara öz münasibətini ifadə etmişdir. Mövlana yorulmadan onların hər birini təfərrüatı ilə öyrənmiş, müəyyən mənada onların məntiqi təsiri altında qalmış və fəlsəfi-bədii irsində onlardan bəhrələnmişdir. Ruminin olduqca geniş fəlsəfi və bədii təfəkkür qabiliyyətinin olması inkarolunmaz bir gerçəklikdir. Ümumiyyətlə, sufiyönümlü şairlər Şərqin ədiblərinin əksəriyyətinin, xüsusilə də Əttar və Sənainin yaradıcılığına və məşhur düşüncə məntiqinə bələd idilər. Onlar Quran, hədis, fiqh, şəriət və din tarixini də mükəmməl bilirdilər. Onların bədii yaradıcılıqda örnək ola biləcək qaynaq, şübhəsiz, Qurani-Kərimdir. Lirik və epik əsərlərdə, kitabların anası adlandırılan Qurandan geniş iqtibaslar edilirdi. Qur`anın daxili ecazı mütəsəvvifləri özünə çox cəlb etmiş, onları çox maraqlandırmışdı. Hədislər və fiqh alimlərinin risalələri də onların yaradıcılığında mühüm mənbə rolunu oynamışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, sufi ədiblər bütün bu istinadları özünü təbliğ xatirinə deyil, irəli sürdüyü mülahizə və müddəaları əsaslandırmaq, oxucularını inandırmaq məqsədilə etmişlər. Onların nəzərində Yaradanla məxluqat arasında ayna münasibəti vardır. Mütəsəvvüflərin qənaətincə, külli-aləm tək Yaradanın varlığını müəyyən dərəcədə əks etdirir. Başqa sözlə, axirət gününədək ilahinin təcəssümü və təcəllisi olan aləm bu şəkildə davam edəcəkdir. Məhşərdə isə bu təzahür bir başqa biçimdə gerçəkləşməklə fərqli mənzərələr ortaya çıxacaqdır. Təsəvvüfə görə, kainatda iki qüvvə var: küll və cüz. Küll, bütün varlığın özüdür, cüz isə küllün zərrəsidir. Qüvvələrin qeyri-bərabər Yüklə 0,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|