ŞÜkufə QƏDİmova
Yüklə 0,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Türk divan poeziyasının quruluşu və janrları”
23
Anadolu türkcəsində bizə məlum olan ən əski sufi şeirləri XIII yüzildə yaşamış Əhməd Fəqihə aiddir. Onun “Çərxnamə” məsnəvisi Anadolu türkcəsində elmə bəlli olan ilk təsəvvüf əsəridir. Qeyd olunan əsəri ilk dəfə 1926-cı ildə Fuad Köprülü, 1956-cı ildə isə Mecdut Mansuroğlu tədqiq etmişlər. Əhməd Fəqihlə eyni əsrdə yaşamış Şəyyad Həmzənin əruzla yazdığı əsərləri bədiilik baxımından zəif şeirlər olsa da, o, türk ədəbiyyatında ilk eşq məsnəvisi yaratmış mütəsəvvüf sənətkarı kimi tanınır. Dövrün, türk və İslam aləminin ən tanınmış sufi şairi isə, heç şübhəsiz ki, Cəlaləddin Rumidir. Yaradıcılığı boyu o, müstəqil düşüncəyə böyük önəm vermiş, insanın ən dəyərli varlıq olduğunu qeyd etmiş, türk olması ilə qürur duymuşdur. Onu da qeyd edək ki, o dövrdə fars dili ədəbi dil olaraq geniş yayılmışdı, hətta Səlcuqilər türk əsilli olsalar da, saray dili və ədəbi dil farsca idi. Əlbəttə, Orta əsrlər islam dünyasında, xüsusilə təsəvvüf aləmində irqi və mili fərqlər önəmli deyildi. Rumi kimi böyük sufi şəxsiyyəti üçün insanlıq hər şeydən yüksəkdə dayanırdı. Mövlana türk, ərəb, fars və yunan dillərini bilən ensiklopedik mütəfəkkir idi. Əsərlərində zamanının fəlsəfi, riyazi, sosioloji, tarixi, məntiqi məsələləri öz əksini tapmış, əsərləri və düşüncələri dünya ədəbiyyatı korifeylərinə təsir göstərmişdir. Mövlana Anadolu coğrafiyasında poeziyanın çox dəbdə olduğunu və yazdıqlarını bu yerin torpaq ətirli insanlarına ithaf etdiyini vurğulamışdır. O, düşüncə, duyğu, təxəyyül, mürəkkəb məcaz dolu şeir sisteminə dəyər vermişdir. Ən məşhur əsəri 25.700 beytdən ibarət, “failatün, failatün,
və Türk islam təsəvvüf ədəbiyyatının Qurani-Kərim və hədisdən sonra əsas ilham qaynağı sayılan “Mesnevi” əsərindəki iqtibas edilmiş ayələr, hədislər, qissələr, mənzumələr, hikmətli sözlər, deyimlər həmişə dəyərli qaynaq kimi tanınır. Bundan başqa, “Divan-i Kebir” (40.380 beyt), “Fihi ma fihi”, “Mektubat” və “Mecalis-i Seba” adlı əsərləri də eyni ustalıqla yazılmış və müəllifinin ədəbi şöhrətini daha da yüksəltmişdir. Şəms Təbriziyə həsr etdiyi divanında toplanan qəzəllərin böyük qismi səma məclislərində ifa üçün yazılmışdır. Türk mütəsəvvüfləri arasında adı hörmətlə çəkilən ədiblərdən biri də Sultan Vələddir. Mövləvilik təriqətinin qurucusu hesab olunur. Atası Mövlanə Cəlaləddin Rumidən fərqli olaraq, o, türk dilində daha çox əsər yazmışdır. Türkcə şeirlərində sadə Anadolu türkcəsini işlətmişdir:
24
Göresin ne ki varsa sormayasın. Anda sözler yerinde görmekdir, An kim göz göre ne sormaktır. Sultan Vələd öz “Vələdnamə” əsəriylə məhşurlaşmışdır. Bu kitab üç mənzum əsərdən ibərətdir: “İbtidanamə”, “Ribabnamə”, “İntihanamə”. Sultan Vələd bu əsərini atasının təsəvvüfi nəzəriyyəsinin incələnməsinə, onun həyat və yaradıcılığına həsr etmişdir. Maraqlı məqamlardan biri də, əsərin “İbtidanamə” və “İntihanamə” hissələrinin sonunda müəllifin türkcə şeirlərə, “Ribab-namə”nin sonunda türkcədən başqa, yunanca da şeirlərə yer verməsidir. Mübaliğəsiz qeyd etmək olar ki, Anadolu türklüyünün möhtəşəm ruh dünyasının ilk sırasında mütəsəvvüf şair Yunus Əmrə gəlir. Yunusa görə, təsəvvüf, ilahi əxlaqi keyfiyyətlərə yiyələnmək, hər cür pisliklərdən təmizlənmək, ruhun paklanması və insanın kamilləşməsidir. Yunus Əmrə coşğun ilahi eşqin təsiri altında yazıb yaratmışdır. O, dünyəvi eşqdən yüksələrək ilahi eşqə yönələ bilmişdir: Dört kitabın manisin okudum ezber itdüm, Aşka gelince gördüm bür uzun hece imiş. Yunus Əmrə xalq danışıq dilini duyğu dolu bir biçimdə və bənzərsiz şəkildə, daha çox heca ölçüsündə, arabir də əruz vəznində özünəməxsus tərzdə ifadə etmişdir. Bu baxımdan o, türk milli ədəbiyyatının banilərindən biri sayılır. Yunus Əmrə hər zümrədən olan insana, hər irqdən olan adama eyni dərəcədə sevgi bəsləmiş, onlar arasında ayrıseçkilik göstərməmişdir. Onun şeirlərində bütünlükdə bəşəriyyətə sevgi hissləri hakimdir. Kin, ədavət, qisasçılıq, həsəd, dedi-qodu Yunus Əmrə düşüncəsinə yaddır və sanki sevgi ilə bütün bəşəri qardaşlaşdırmaq istəmişdir. Demək olar ki, Orta Asiyada Əhməd Yəsəvi ilə başlayan türk sufi poeziyası Anadoluda Yunus Əmrənin simasında özünün zirvə nöqtəsinə çatmışdır. Tərki- dünyalığı, faniliyi, zəhmətin boşluğunu, pessimizmi, nihilist görüşləri əks etdirən şairlərdən fərqli olaraq, Yunus Əmrə son nəfəsədək ümidlə yaşamağın, çalışqanlığın, hər şeyin mümkünlüyünə inamın, qardaşlığın carçısı olmuşdur. İnamla qeyd etmək olar ki, bu cəhətinə görə təkkə ədəbiyyatı nümayəndələri arasında indiyə qədər ondan üstün şair yetişməmişdir:
25
Dünya kimseye kalmaz... Bu yarımfəsildə XIII-XIV əsrlərdə Anadoluda yaşayıb yaratmış ən tanınmış mütəsəvvüflərindən Aşıq Paşanın yaradıcılığı, xüsusən ən yayğın əsəri 1329-cu ildə qələmə aldığı 12000 beytdən və on hissədən ibarət “Qəribnamə” əsəri geniş təhlil edilir. Qeyd olunur ki, ərəb-fars dillərinin türklər arasında yayıldığı və “elm və şeir dili” olaraq qəbul edildiyi bir zamanda Aşıq Paşa “saf türkcə” əsərlər yazmağa üstünlük vermiş və bu cəhdləri uğurlu olmuşdur: Türk diline kimseler bakmaz idi, Türklere hergiz günül akmaz idi. Türk dahi bilmez idi bu dilleri, İnce yolu, ol ulu menzilleri. Bu yarımfəsildə dövrün tanınmış sənətkarı Mustafa Darir (Mustafa Zərir), XV əsr Anadolu türk ədəbiyyatının ən məşhur “Mövlud” şairi Süleyman Çelebi və onun “Vəsiltün-nicat” adlı mənzuməsi, eləcə də XV əsrin görkəmli sənətkarları Kaygusuz Abdal, Hacı Bayram Veli, Mehmet Yazıcıoğlu, Emir Sultan, Akşemseddin, Eşrefoğlu Rumi, Rövşeni, Əhmədi, Mehri Hatun, Şeyxi, Zeynəb Hatun, Ahmed Paşa, Necati, Mercimek Ahmed, eləcə də dövrün II Sultan Murad, Fatih Sultan Mehmed, II Sultan Beyazid və Cem Sultan kimi şair-hökmdar və şahzadələrinin türk divan poeziyası və sufi ədəbiyyatının inkişafındakı xidmətləri təhlil süzgəcindən keçirilir. Dissertasiyanın III fəsli “Türk divan poeziyasının quruluşu və janrları” adlanır. Fəslin “Divan”ın tərtib prinsipləri” adlı ilk bölümündə Şərq ədəbiyyatı tarixində ənənə şəklini almış “Divan” tərtibinin ən mühüm xüsusiyyətləri izah edilir. Qeyd olunur ki, formalaşmış ənənəyə görə, divana müəyyən qaydalar əsasında və mövzularda yazılmış 150-200 şeir daxil edilirdi. Mükəmməl (mürəttəb) Divanda tövhid, münacat, nət, mədhiyyə məzmunlu qəsidələr, qəzəllər, müsəmmətlər, tərcibəndlər, tərkibbəndlər, rübailər və s. şeir növləri ardıcıl sırayla yer alır. Divanların sonunda isə lüğəzlər, müləmmələr, azadələr verilir. Tam olmayan Divan Şərq ədəbiyyatında “divança” adlandırılırdı. Divançaların tərtibi və mövzuları eyni mürəttəb divanlardakı kimi olmaqla yanaşı, divançada sırayla gələn bölümlərdən biri əksik olur. Divan şairlərinin bəziləri yaratdıqları divanlarına müxtəlif adlar versələr də (məsələn, Xəzani-asar, Bahari-əfkar), ümumilikdə divanlar
Yüklə 0,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|