ŞÜkufə QƏDİmova
Yüklə 0,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Türk Divan poeziyasının poetikası”
30
Ver hükmünü ey servi revan köhne baharın Dök zülfünü sammur giyinsin ko izarın Ver hükmünü ey servi revan köhne baharın. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, “şərqi” türk xalq ədəbiyyatındakı “türkü”nün qarşılığı kimi dəyərləndirilir. Quruluşu və qafiyələnməsinə görə “mürəbbe”ni xatırladır: aaaa, bbba, ccca… Bəstələnmək üçün yazıldığından çox uzun olmur, dördlüklərin sayı üçlə beş arasında dəyişir. Şərqi geniş xalq kütlələrinə xitab etdiyi üçün dili sadədir. Fəslin yekununda qeyd olunur ki, türk divan poeziyasında beyt əsasında yazılan şeir növləri sayca az olsa da (5 növ) daha geniş işlənmiş forma kimi diqqəti cəlb edir. Bənd əsasında düzələn şeir növlərinin sayı çox olsa da (20 növ) beyt əsaslı janrlara nisbətən onlara müraciət edən sənətkarlar az olmuşdur. İstər beyt, istərsə də bənd əsasında yazılan şeir ənənəsi ərəb və fars ədəbi qəliblərindən qaynaqlanır. Bununla yanaşı, türklər həmin şeir şəkillərində öz bədii zövqlərini bəyan etmiş, həm də yaradıcılıq prosesində “tuyuğ” və “şərqi” kimi yerli-milli poetik janrlardan də faydalanmışlar. Dissertasiyanın sonuncu – IV fəsli “Türk Divan poeziyasının poetikası” adlanır. Burada qeyd olunur ki, zaman axarında mədəniyyətlərin bir-biriylə qarşılıqlı təması və təbii ki, ərəb-fars-türk xalqlarının ədəbi əlaqələri nəticəsində sinkretik müsəlman-şərq poeziyası öz forma və məzmun zənginliyi ilə seçilir. Həmin poeziyanın nəzəri əsaslarının öyrənilməsi məqsədi ilə hələ öz dövrlərində əsasən ərəb və fars, sonralar isə qismən türk dilndə bir sıra əsərlər yazılmışdır. Türk divan şeirinin növ və janrları kimi, onun poetikası və bədii obrazlar sisteminin təhlili nəzəri baxımdan ərəb və fars qaynaqları əsasında aparılır, ancaq bu poeziyanın dəyərləndirilməsində yerli dil-üslub və bədii zövqün əhəmiyyətinə də xüsusi diqqət yetirmək lazım gəlir. Belə ki, qədim türk ədəbi ənənəsi klassik türk poeziyasına nüfuz etdiyindən bu poeziya mürəkkəb estetik- ədəbi kompleksdən ibarətdir. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, onun yaranmasına İslam mədəniyyətinin, türk və irandilli xalqların ədəbi əlaqələri mühüm təsir göstərmişdir. Klassik türk poeziyasının əsasını ərəb- fars poetikası, onun əruz-qafiyə sistemi və bədii qəlibləri təşkil edir. Türk divan şeirinin Şərq bədii-estetik qəlibləri üzrə formalaşmasında klassik fars ədəbiyyatı və poetikasının təsiri daha çoxdur. Bu bölmədə Şərq poetikasının iki əsas qolu, yəni həm əruz və qafiyə 31
sistemi, həm də bədii-poetik qəlibləri ətraflı şərh olunur. Qeyd edilir ki, türk divan ədəbiyyatının poetikası zəngin obrazlar sistemini əhatə edir və bu sistemin əsasları ərəbcə və farsca yazılan nəzəri qaynaqlarda öz əksini tapmışdır. Şərq xalqlarının ədəbi irsində və xüsusilə poeziyada yer tutan əruz vəzni və şeir formaları ilə yanaşı, şairlərin işlətdiyi poetik qəliblər və bədii ifadə vasitələri arasında da davamlı bir ənənənin olduğunu görürük. Deməli, nəzəri sistemin kökü birdir: iranlılar həmin sistemi ərəblərdən alaraq öz bədii mirasına uyğun şəkildə yeniləşdirmiş və elə ilk başlanğıcdan fars bədiyyatı ərəb poetikasından fərqlənmiş, bir sıra hallarda isə poetik qəliblərin tərkibi dəyişmişdir. Türklər isə klassik poetikanın qəliblərini daha çox iranlı sənətkarlardan alaraq onları öz milli ədəbi irsinə uyğunlaşdırmışlar. Nəticədə belə bir ümumi qənaət hasil olur ki, klassik Şərq poeziyasında şeir texnikasının əsasları əruz və qafiyə sistemində öz əksini tapırsa, onun bədii obrazlar sisteminin nəzəri bazasını bəlağət elminin tərkib hissələri təşkil edir. Üç dildə yazılan əsərlərdə təmsil olunan həmin poetik sistem bir çox cəhətdən müştərək xarakter daşıyır. Bu fəsildə görkəmli şərqşünasların, təsəvvüf və poetika məsələləri üzrə tanınmış mütəxəssislərin elmi-nəzəri düşüncələrinə istinadən qeyd edilir ki, bəlağət elmi ərəb dünyasında yaransa da onun inkişafı farsdilli və türkdilli ədəbiyyatla bütövləşərək müsəlman xalqlarının poetik sisteminin ümumi nəzəri əsasları kimi formalaşmışdır. İslamdan öncə türkdilli poetikanın zəngin milli ənənələri olub. İslamdan sonrakı dövrdə yerli dil- üslub və milli köklərə söykənən türk poetikası eyni zamanda ərəb- müsəlman poetikasının ümumi prinsip və qanunlarından faydalanmış, həmin poetikanı bir növ doğmalaşdırmışdır. Burada türk divan poeziyasının bədii-poetik gözəlliyinin dərki və dəyərləndirilməsi üçün klassik bəlağətə dair kateqoriya və qəliblərə əsaslanmaq lazım gəlindiyi vurğulanır. Klassik poetikanın qanun şəklinə salınmış bədii ifadə sistemi isə ilk növbədə, söz və məna əlaqəsi üzərində qurulan ərəb bəlağətinə əsaslanır. Bütövlükdə isə divan şairlərinin işlətdikləri mühüm bədii sənətlər və poetik qəliblər əsasən iki böyük qrupa ayrılır: 1. Bədii təsvirdə xüsusi yer tutan və klassik poetikada “bəyan” bölməsində verilən poetik qəliblər. 2. Bədiyyat bölməsinə daxil edilən poetik vasitələr ki, bunlar da öz növbəsində iki qismə bölünür: a) Söz (ləfzi) gözəllikləri; b) Məna Yüklə 0,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|