ŞÜkufə QƏDİmova
Yüklə 0,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Türk divan poeziyası və təsəvvüf”
15
ənbiya”, “Təzkirətül-övliya” kimi məşhur abidələr türk divan ədəbiyyatının təşəkkülündə mühüm rol oynamışdır. Bu yarımfəsildə Hz.Həmzənin qəhrəmanlıqlarından fəxrlə bəhs edən “Həmzanamə”lər, Seyyid Battal Gazinin qəhrəmanlıqlarına dair “Battalnamə”lər, Danişmənd Əhməd Qazinin igidlik və şücaətini öyən “Danişməndnamə”lər, Xorasanlı Əbu Müslimin qəhrəmanlıqlarını dastanlaşdıran “Əbu Müslimnamə” kimi dövrün mənsur əsərləri də divan ədəbiyyatının ilkin təşəkkül qaynaqları kimi dəyərləndirilir. Xüsusu olaraq vurğulanır ki, ərəb və fars dillərindən türkcəyə çevirilən əsərlərə sadəcə tərcümə kimi baxmaq doğru deyil, çünki, mütərcim özünə görə, bəzi yerlərdə tərcümə zamanı ixtisarlar, bəzi yerlərdə isə əksinə əlavələr edərək, həmin əsərləri bir növ özününküləşdirir, yeni yaradıcılıq nümunəsi meydana gətirirlər. Türk divan ədəbiyyatı uzun zaman içərisində ərəb-fars ədəbi məktəblərinin təsiri ilə cilalanmış, özünə mürəkkəb və mükəmməl bir poetik sistem yaratmış, bu sistem nəticə etibarı ilə türk ədəbi dili və üslubunun zənginləşməsinə və inkişafına səbəb olmuşdur. Digər tərəfdən, türklər islamlaşdıqdan sonra bu dinlə paralel şəkildə yaranan böyük və zəngin bir mədəniyyət onların öz mədəniyyətinə çevrilmiş, islami dəyərlər cəmiyyətin həyatına və insanların məişətinə daxil olmuş, zaman keçdikcə türklər həmin din və mədəniyyətin daşıyıcıları kimi çıxış etməyə başlamışlar. Belə olduğu halda islam mədəniyyətinin ədəbi prosesə və sənətə təsiri zərurət kimi görünür. Deməli, ərəb ədəbiyyatının və islam mədəniyyətinin müsəlman xalqların ədəbiyyatına təsiri təbii bir hal kimi dəyərləndirilməlidir. Burada ərəb xəttinin islam dünyasında yayılmasını da mühüm bir amil kimi qeyd etmək olar. Qeyri-ərəblər bu xətlə bərabər ərəb müsəlman elm və mədəniyyətinin bütün tərəfləri ilə təmasda oldular. Din, dil, yazı və kitab həmin zəngin mədəniyyətin mühüm ünsürləridir. Elm və kitab mədəniyyətinin inkişafı ilə müsəlmanların dünyagörüşü də genişlənir və bu böyük prosesdə türklər də iştirak edirdilər. Təbiidir ki, ədəbiyyat və ədəbi-mədəni mühit həmin prosesdən ayrı qala bilməzdi. Bu yarımfəsildə ərəb ədəbiyyatı və islam mədəniyyətinin türk divan ədəbiyyatına təsiri dörd əsas istiqamətdə – vəzn və qafiyə sistemi; ədəbi növlər və janrlar; poetika (bəlağat və fəsahət); Quran, hədis və başqa islam elmləri istiqamətlərində araşdırılır. Dissertasiyanı II fəsli “Türk divan poeziyası və təsəvvüf” adlanır. Bu fəslin “Təsəvvüf və ədəbiyyat” adlı ilk yarımfəslində Divan ədəbiyyatının 16
təşəkkül və inkişafında mühüm amillərdən olan islam düşüncə sisteminin əsas şaxələrindən biri - təsəvvüf araşdırılır, bu mürəkkəb və zəngin cərəyana xas motiv və dəyərlərin türk divan poeziyasına nüfuz dərəcəsi və şəkilləri, sufi ədəbiyyatın ümumi ədəbi prosesdəki yeri təhlilə cəlb olunur. Məlumdur ki, təsəvvüf islam ictimai-mədəni, dini-ideoloji və mənəvi mühitində formalaşan bir cərəyandır. Təsəvvüfün bəzi firqələrində hind, zərdüştlük, xristianlıq, neoplatonizm, qnostisizm və s. mistik cərəyanların az-çox təsiri olsa da, bütövlükdə bu təlim islam mühitindən və Qurandan qaynaqlanmış, öncə zöhd, ibadət, sadə həyat tərzi ilə başlamış, sonra tədricən nəzəri baza əsasında məfkurəvi baxımdan formalaşmış və təşkilati cəhətdən təriqətlər şəklində sistemə salınmışdır. IX-X əsrlərdə başlayan bu proses XI-XII əsrlərdə mükəmməl hala çatmışdır. Təsəvvüfün zahiri formal tərəfləri və əməli cəhətləri ilə yanaşı, onun batini tərəfi də vardır və burada əsas diqqət zahirdən batinə yönəlir. Təsəvvüf anlayışı Şərq ədəbiyyatında IX əsrdən yayılmağa başlamışdır və başlanğıcından sona qədər islami düşüncələr üzərində qurulmuşdur. Bu yarımfəsildə diqqəti cəlb edən əsas təsəvvüf motivləri aşağıdakı şəkildə təsnif edilmişdir: 1. Allah, bizə bizim şah damarımızdan da yaxındır. Mütəsəvvüflərə görə Allahın öz bəndəsinə yaxın olması o deməkdir ki, Allah, insana bu qədər yaxın olduğundan onun bütün ehtiyaclarını öncədən bilir, zəruri tələblərini təqdir üzrə ödəyir. Təsəvvüf anlayışına görə: “bir tək vücud vardır, o da “Vücudu-Mütləqdir”, əzəli qüdrət ondadır və başqa heç bir vücud yoxdur. Yeganə varlıq – Allahdır. Kainatda gördüyümüz əşyalar həqiqi və müstəqil bir mövcudiyyət daşımır, hər biri Cənabi Haqqın təcəllisindən ibarətdir”. Başqa sözlə, O, bizi bizdən daha yaxşı görür, bilir və tanıyır. Yunus Əmrənin ifadəsiylə desək: Sensin bize bizden yakın, Görünmezsin, hicap nedir? 2. Türk mütəsəvvüflərinin nəzərincə, müsəlmanlıqda ən dəyərli varlıq insanın özüdür. Türk sufilərinə görə, dağların, göylərin, suların, torpağın daşıyamaya bilmədiyi müqəddəs əmanət - ruh verilmiş və insan buna xatir əməllərinə görə tanrı qarşısında məsuliyyət daşıyır, digər varlıqlardan fərqli olaraq hesab verəcəkdir. İnsan eyni zamanda “aləmi-suğra”- kiçik dünya (mikrokosmos) adlanmışdır. Şeyx Qalib həmin fikri bu misralarla nəzmə çəkmişdir: Hoşça bak zatına kim, zübde-i alemsin sen, 17
3. Təsəvvüfdə qızğın mübahisə doğuran mövzulardan biri də haram məsələsidir. Nəyin halal, nəyin haram olması məsələsində rəsmi ruhanilərlə sufilər arasında ziddiyyətlər olmuşdur. Mütəsəvvüflərin fikrincə, insan üçün halal-haramı yalnız və yalnız Allah təsbit edə bilər, digərlərinin sözləri sadəcə təfərrüatdan ibarətdir və insan fəaliyyətində qanun ola bilməz.
4. Türk sufilərin əqidəsinə görə, insana yararlı olacaq söz söylənilməlidir, əgər nəsihət və məsləhətin faydası yoxdursa, onu söyləməyə dəyməz. Sufilər məkana, zaman və dinləyici auditoriyasının ruhuna uyğun olaraq sözlər söyləməyə çalışmışlar. Buradan belə qənaətə gəlmək olar ki, onlar dində zorakılığın qəbuledilməz olduğu barədə Qurani- Kərimin hökmünü əsas tutmuşlar. İnsanları qorxutmaqla deyil, sevgi ilə, eşq ilə qane etmək, inandırmaq, qəlbində sonsuz inam və ümid yaratmaq lazımdır. Türk mütəsəvvüfləri bu işdə yenə də Qurani-Kərimi əsas tutmuşlar: “Peyğəmbərin aşkar vəzifəsi təbliğdən başqa bir şey deyildir”. İstənilən zamanda, istənilən mənsəbdə, məsləkdə, yaşda, cinsdə, məzhəbdə olan insan üçün gözəl söz xoşdur. Ustad Füzulinin dili ilə desək:
5. Təsəvvüf ədəbiyyatının ən önəmli cəhətlərindən biri, insanın yaradıcı qabiliyyətinin ön plana çəkilməsidir. Sufilər bir tərəfdən insanın ilahi qüdrət qarşısında aciz olduğunu, digər tərəfdən də, kamilləşmək şərti ilə ən ali varlığa, yaradıcı gücə sahib ola biləcəyi ehtimalını irəli sürmüşlər. Türk mütəsəvvüfləri kamil insan olmağın ən ümdə şərtinin saf mənəviyyatdan keçdiyinə inanmışlar. Təsəvvüf batini oyanış və əxlaqi- mənəvi paklıq yolu ilə insanın Allahla birbaşa ünsiyyətini mümkün sayır, bu isə bir növ bəşərə öz ilahi mənşəyinə inam hissi aşılayan dini-fəlsəfi dünyagörüşüdür. Şərq xalqlarının düşüncə dünyasına güclü təsir etmiş təsəvvüf, bədii təfəkkür tərzini də zənginləşdirərək çox sayda ədib və şairlərin yaradıcılığının formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Avropalıların sadəcə mistik cərəyan olaraq anladıqları dini və mənəvi duyğuların ifadəsinə təsəvvüf güclü təkan vermişdir. 6. Elmə xüsusi əhəmiyyət verilirdi, mənəvi kamilliyin cənnətə aparan yol olduğu söylənilirdi. Bütün bunlar sübut edir ki, islam Peyğəmbəri (sas) cəmiyyətdə ciddi islahatlar aparmağı planlaşdırmış, təəssüf ki, vaxtsız əcəl Yüklə 0,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|