Sükut zonası Şahin Böyükağa oğlu Əlibəyli Zone of silence
Yüklə 3,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
5
Şəkil 5. Aleksandr Xristoforoviç Xrqian (1910–1993)
Akustikada «sükut zonası» dedikdə güclü mənbədən yayılan səsin eşidilmədiyi sahə nəzərdə tutulur. Mənbədən çıxan səs ona nəzərən «sükut zonası» kimi qəbul edilən sahədən yaxında və uzaqda eşidilir. Silahdan atəş açıldığı, xüsusən topa tutmanın olduğu, habelə güclü partlayışın baş verdiyi, vulkan püskürməsinin qeydə alındılğı ərazi və sairə güclü səs mənbəyi kimi çıxış edə bilər (şəkil 6).
Şəkil 6. Güclü partlayış baş verərkən «sükut zonası»nın meydana çıxmasının sxematik təsviri
1920-ci ilin 9 mayında Moskva şəhərində baş vermiş güclü partlayış zamanı «eşidilmə zonası» ilə «sükut zonası» sxematik olaraq 7-ci şəkildə təsvir edilmişdir. 6
Şəkil 7. 1920-ci ilin 9 mayında Moskva şəhərində baş vermiş güclü partlayış zamanı «eşidilmə zonası» və «sükut zonası»nın sxematik təsviri (ştrixlənmiş sahələr «eşidilmə zonası», ştrixsiz sahələr isə «sükut zonası»dır).
«Sükut zonası» adətən Yer səthində səs mənbəyini əhatə edən qeyri-düzgün halqa formasında olur. 8-ci şəkildən göründüyü kimi, mənbədən müəyyən qədər aralıda yerləşən elə bir sahə mövcuddur ki, buraya səs şüaları ümumiyyətlə, daxil olmur. Həmin sahənin «sükut zonası» adlandırılmasının səbəbi məhz bununla izah olunur.
Şəkil 8. «Sükut zonası»nın yaranması mexanizminin sxematik təsviri
«Sükut zonası»nın əmələ gəlməsinin səbəbi atmosferdə səsin refraksiyaya uğramasıdır. Mühitin müxtəliftərkibliliyinin təsiri altında elektromaqnit dalğasının əyilmə 7
xassəsi refraksiya adlanır. Refraksiya dalğanın atmosferdən keçərkən sınmasıdır. Latınca refractio – sınma, refractus – sınmış deməkdir. Səsin bircinsli olmayan mühitdə sınmasına səsin refraksiyası deyilir. Səs şüaları həmişə kiçik sürətlə yayıldığı laylara tərəf dönür. Əlbəttə, səsin sürət qradiyenti nə qədər böyük olarsa, onun refraksiyası da bir o qədər güclü alınır. Atmosferdə səsin refraksiyası havanın temperaturundan, küləyin sürət və istiqamətindən asılıdır. Səsin refraksiyası atmosferin yuxarı qatlarında təkcə anomal eşidilmə zonası deyil, eyni zamanda «sükut zonası» da yarada bilir. Eyni vaxtda müşahidə edilən «sükut zona»larının sayına görə onların iki növü ayırd edilir: solitar və multilokal. Əksər hallarda yalnız bir «sükut zonası» olur. Belə hallarda müşahidə olunan səssizlik zonasına solitar «sükut zonası» deyilir. Latınca solitarius – bir, tək, vahid, yeganə deməkdir. Bəzi hallarda iki və daha çox «sükut zonası» olur. Əgər eyni vaxtda bir neçə «sükut zonası» müşahidə edilərsə, buna moltilokal «sükut zonası» deyilir. Latınca multi – çox, xeyli və locus – ərazi, sahə, yer, localis – məkani deməkdir. Uzağı üç sükut zonası eyni vaxtda müşahidə edilə bilər. Bunlar ardıcıllıqla müvafiq olaraq adlandırılır. Eşidilməzlik zonası çoxsaylı olduqda mənbəyə ən yaxın olanı birinci «sükut zonası» adlanır. Birinci «sükut zonası»nın daxili radiusu əksər hallarda 20–80 kilometr, bəzi hallarda 140–150 kilometr olur. Halbuki onun xarici radiusu 150–400 kilometr arasında dəyişir. Bundan sonrakı zonaya ikinci «sükut zonası» deyilir. Daha sonra gələn zona üçüncü «sükut zonası» adlanır. Həmin sahələr bir-birindən anomal eşidilmə zonaları vasitəsilə ayrılır. «Sükut zonası» atmosferdə səsin refraksiyası nəticəsində yaranır. Hündürlük artdıqca havanın temperaturu azalır ki, belə hallarda «sükut zonası» meydana gələ bilər. Atmosferin aşağı qatlarında hündürlükdən asılı olaraq havanın temperaturu dəyişir. Yerə yaxınlaşdıqca (hündürlük azaldıqca) temperatur artır, ondan uzaqlaşdıqca (hündürlük artıqca) onun azalması müşahidə edilir. Belə ki, artıq 15–20 kilometr hündürlükdə temperatur –50–75 °C-yə qədər enir. Buna görə səs dalğaları Yer səthindən uzaqlaşaraq yuxarıya meyl edir. Temperaturun endiyi qatlarda səs şüaları yuxarıya doğru əyilməklə Yer səthində onların eşidilməsinin kəsilməsinə gətirib çıxarır. Ancaq 40–60 kilometr hündürlükdə temperatur yenidən artır. Havanın temperaturunun 0–30 °C-yə qədər artması müşahidə olunur və səs şüalarının istiqamətinin dəyişilməsinə gətirib çıxarır. Belə ki, 40– 60 kilometr hündürlükdə yerləşən qatlarda temperatur yüksələrək 50–70 °C-yə çatdığından səs şüaları aşağıya tərəf əyilir və «sükut zonası»nın ətrafından keçməklə Yer səthinə qayıdır. Deməli, həmin hündürlükdə səs şüalarının aşağıya doğru əyilməsi və «sükut zonası»nı daraltması müşahidə edilir. Odur ki, buna «sükut zonası»nın qurşaqlanması, şüaların özlərinə isə «sükut zonası»nın qurşayanı deyilir. Yer səthi yaxınlığındakı mənbədən buraxılan səs şüaları yuxarıya əyilir və müəyyən məsafədən sonra eşidilmir. Yuxarıya qalxdıqca temperatur artırsa, şüalar aşağıya doğru əyilir və səs böyük məsafədə eşidilir. Qeyd edək ki, səs mənbəyindən gələn dalğalar refraksiya nəticəsində əyilməyə (düz xəttdən kənara çıxmağa) başlayır. Sınmış (istiqamətini dəyişmiş) səs şüaları altında səs «sükut zonası»na keçə bilmir. Səs şüalarının kənara çıxması ümumi formada Snellius 8
qanunu üzrə təsvir edilir. Snellius qanununa görə, əgər şüa onun sürətinin azaldığı sahəyə keçirsə, onda bucaq da müvafiq surətdə azalmalıdır. Buna görə də səs şüaları səsin sürətinin azaldığı istiqamətdə həmişə kənara çıxır (sapır).
Şəkil 9. Səth dalğaları zonası, fəza dalğaları zonası və «sükut zonası»
Tamamilə mümkündür ki, lap hündürlükdə temperatur qradiyenti ucbatından yüksəklik artdıqca səsin sürəti çoxalır. Belə hallarda əvvəlcə yuxarıya doğru əyilmiş səs dalğası burada Yer səthinə tərəf əyilir. Aşağıya doğru əyilən səs şüaları Yer səthinə çatır və burada eşidilir. Onların planetə qayıtması nəticəsində bir zona yaranır. Əmələ gələn həmin zonaya anomal eşidilmə zonası deyilir. Səs şüalarının Yer səthindən bir neçə dəfə qayıtması zamanı, onların əks etdirilməsi nəticəsində ikinci və üçüncü anomal eşidilmə zonaları meydana çıxır, buna müvafiq surətdə iki və hətta daha çox (multilokal) «sükut zonası» olur. Anomal eşidilmə zonası üçün Yer səthi boyunca səsin normal yayılması halı ilə müqayisədə səsin gəlib çatmasının zaman baxımından orta hesabla 10–30 % yubanması
Yüklə 3,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|