Sumqayıt Dövlət Universiteti Azərbaycan dili və dilçilik kafedrası Folklorşünaslıq Elmi-Tədqiqat laboratoriyası

Zərdə  (is.) -  yerkökü.  -  Qara torpaxdakı  zərdələr  iri  olur,  həm  
də şirin.
ZəyrəxV/zəyərəx'  (is.)  -   dənli  və  yağlı  bitkı.  -   Zəyərəyi 
bəzirxanada əzif yağ ahllar, haman yağa bəzir yağı da dellər (Ox.).
Bəzi  xnədə-bağırsaq  xəstəliklənnin  dərmanxdır,  yanığı  da 
sağaldır.
Zıbın  (sif.)  -   uzun.  -   Güllər  bir  zıbrn  don  geyif,  o  da  yem ən 
sürünör (X.G.).
1.  Zığ  (is.)  -   gözə  yığılan  çirk.  -G ejə  yatanda  ağnyan  gözə 
zığ yığılır.
2.  Zığ (is.) -  palçıq. -  Bayraxnağzı yollan zığ basır.
Zıflamax  (f.)  -   çalmaq.  -   Ə şrəf kişı  dəmiri  tufara  zxfladı  kin,
paltar teli bağlasm.
Z ır' (sif) -  lap. -  Dəli də var, dəli də, bu laf zxr dəlidi.
Zırpı  (s if)  -   iri  gövdəli,  nəhəng.  -   Zırpı  bir  qayyı  sel  dağdan 
kəndin ortasxna helləmişdi.
Zırrama  (sif.)  -   qanınaz,  qaııacaqsız.  -   Zırrama  adarniar 
oturub-durmağını bilmir ha.
Zıran (sif.) -- axınncı. -M ə s im  novatda zırana qaldı (Gül.).
Z ın  (sif.) -  qarımaz. -  Z ın adam elə nə bilır,  onu da eliyir. 
Zırzıtmax  (f.)  -   zəhlə  tökmək,  bezdırmək.  -   Bu  qaroyul  laf 
zxrzıtdı bizi.
Zırzaçəkmə  -  hamısı,  yerli-dibli,  bütün.  -   Davadan  söram 
axısaahlan zırzaçəx'mə Qazağıstana sürdülər (S.).
Zırtdatmax (f.) -  lovğa-Iovğa danışmaq. -   ö y ü n  Səhnə bulağm 
başmda arvatdan görüf bir zırtdadırdı krn.
Zirzə  (is.)  -   qapı  cəftəsi.  -   Dəmirçiyə  bir  qapı  zirzəsi 
düzəldirdim.
Zirzələməx'  (f.)  -   qapmı  bağlamaq.  -  Qapxyı  zirrələməyı
unuüna,  ay baia.
Zivişməx'  (f.)  -   sürüşmək.  -   Bulağın  yolunda  əyağım  zivişdi
yıxıldxm.
Zincirrəməx' (f.) — kəsilmiş təzəyi  və  ya  kərmənin  sıra  ilə üst- 
üstə düzülməsi. -  Basmadan kəsilən təzəyı zincirrədilər.
Zindan  (is.)  -   kərəntinin  ağzmı  döymək  üçün  işlədilən  alət.  -  
Piçinnən söra kərəntiçilər zindanı otun altda qoullar.
Zing  (is.)  -   mal-qoyun  ətinin  qol,  bud  və  oma,  sümüklərinin
oynaq  hissələrinin  baş  tərəfı.  -Ö ü n   qonşunun malı  ölmüşdü.  5  kilöy 
ət aldım, əmə hammısı zingiydi.
Zinrix' (is.) -  qaranlıq. - Zim ix’ gecədə yolu da görməx' oimur.
Zinhara  gətiməx  (f.)  -   bezmək.  -   Bir  çalağan  peydah  oluf, 
gündə bir biliyimizi  apanr, bizi zinhara gətirif.
Zivanadan  çıxmax  (f.)  -   həddini  aşmaq.  -   Bu  uşaxlar  laf 
zivanadan çıxxflar, geymlərinə bir bax.
Zirəx' (sif.)  -   qoçaq,  cəld.  -N av n zm   nəvəsi  Dilman  nə  qədrə 
desən zirəx' uşaxdı.
Zifəx'  (sif.) -  cəld.  -  Maşalla,  qonşumuz Cahanıq  nəvəsi  Cəfər 
çox zirəx' uşaxdı, hara göndərsən, getdiyirmən gəldiyi bir olur.
Zivə  (is.)-  paltar  sərilən  ip.  -   Ziviyi  pas  tutmuyan  telnən 
bağhyıllar.
Zıvırt  (z.)  -   tamamilə,  bütün.  -   Çoban  Əhməd  erkəyi  kəsif, 
dərisini zxvırt çıxartdı  (T.).
Ziv getməx'  (f.) -  siirüşmək. -  Uşaxlar təpədə ziv gedillər.
Ziyannıx  (is.)  -   məhsul  vermədən  kəsilən  inək,  qoyun  və  s.  -  
Qonşunun  inəyi  xəstə  olduğuna  kəsmişdi,  bizə  də  ziyannıx 
göndərmişdi.
Zoğ  (is.) -  biçilən  otun yaba-dırmıqla  və  ya  traktor  dırmığı  ilə 
sıralanması  (yığılan  otun  əmələ  gətirdiyi  zolaq).  -   Məhtəfli  uşaxlar 
bir gündə 20 hextar zoğu bulul elədilər.
Zoddamax  (f.)  -   balta  və  ya  kərkinin  ağzım  ocaq  da  qızardıb 
naziltmək. -  Baltıyı  apardım Dəmirçi N əsif qızdınf zoddadı (T.).
Zoddu  (z.)  -   güclü,  qüw ətli.  -   Bu  təzə  gələn  dirextur  çox 
zoddu  damşır, hələ təzədi.
Zoddu-zoddu  (z.)  -   hirsli-hirsli.  -   Zoddu  damşmaxnan  iş 
olmur,  gərəh işin çəmini tapasan.
Zoxma  (is.)  -   dürtmə.  -   Bavaımn  nənəmə  acığı  tutmuşdu,  bir 
zoxma da vurdu ona.
Zoxmalamax (f.) -  diirtmələmək. -  Zoxmalamasan öküz getmir 
ha,  isdi olanda da başı şişir.

---

Zollama (z.) -  Bu Şəmsi laf zollama danışır,  aya.
1.  Zol (z.) -  birbaşa, düz. -  Bu Miseyivə noluf, yamraızdan zol
getdi.
2.  Zol  (is.)  -  gönün uzununa kəsilmiş  bir parçası.  -  Dəriyi  zol 
kəsif hasıllıyıllar.
Zol-zol -  zolaq-zolaq. -  Traxtorçu Xıdır əkini zol-zol edif. 
Zollamax  (f.)  -   çomaqla  vurmaq.  -   Çoban  tsə  çomağı 
qoruxçuya zolladı.
1.  Zop  (is.)  -   arabamn  qoluna  bərkidilən  ağac  (eniş  yerlərdə 
öküzün  qıçı  zopa  dəyərək  tormoz  rolunu  oynayır).  —  Öküz  zopu 
batınf.
2.  Zop (is.)  -   iri,  uca  və  canlı  öküz.  -   Ökiizün  zopu  quvatdx 
olor (Q.B.)
Zukqum  (is.)  -   acı,  zəhər.  -   belə  də  qımı  turşusu  olar,  la f 
zəkqumdu.
Zuyçu  (is.)  -   zumaçımn  dəmkeşi.  -   Zuyçu  onnan  ötrüdü  kun, 
zumaçı oyun havasım dəyişəndə bilinməsin.
Züryət (is.) -  övlad. -  Allah adama züryət verəndə də ağılhsmı 
versin.
Zümbə  (is.)  -  çöldən pencər yığmaq  üçün  işlədilən  dəmir  alət.
-  Zümbənin ucu koralıf, yerə girmir (M.).
F R A Z E O L O Jİ  İF A D Ə L Ə R   VƏ  D E Y İM LƏ R
D ialekt  frazeologiyası.  Ağbaba  şivəsində  frazeoloji  vahidlər 
də  özəllikləri  ilə  seçilir.  Frazeologizmlərin  işlənmə  məqamlan  daha 
geniş  olmuşdur.  Bunun  səbəbi  canlı  dilim iz  sayılan  şivələrin  daha 
emosional,  daha ekspessiv olmasıdu-.  Bundan başqa,  məişətimizin bu 
və  digər  sahəsində  çox  əhatəli  işlənməsidir.  Frazeoloji birləşmələıdə 
xalq  müdrikliyi,  hazırcavabhq,  lakonik  cavab  əks  olunur.  Adı 
görünən  sözlər  məcazlaşaraq  obrazlı  və  emosional  ifadələrə  çevrilir. 
Şivə  frazeologiyasında  xalqm  məişəti,  məşğuliyyəxi,  dünyagörüşü, 
ictimai  münasibətləri  adət-ənənələri,  həyat  tərzi,  sevinci,  kədəri  və  s. 
görünməkdədir.  Məsələn:
Buna heç Ələyəz  dağı da dayanmaz -  israfçılıq.
Toyun Qaraarxacda çalmmır ha -  tələskənlik.
Bir qəbirstanhğm yaraşığı -  bivec, tənbəl.
Qabağına daş helləmək -  çətinliyə salmaq və s.
Bu  deyimlər  əsil  həqiqi  mənalanndan  uzaqlaşaraq  yeni 
emosional  mənalar  meydana  gətirən  qəlibləşmiş  sözlərdir.  Bir  neçə 
kəlmədən ibarət olan,  müxtəlif dil ifadəsi yaradan bu sözlər duyğu və 
düşüncülərimizi  diqqəti  çəkəcək  biçimdə  anladan  isim,  sifət,  zərf və 
fel  görünüşlü  qrammatik  ünsürlərdir.  Bu  ifadələr  ən  çox  fel  və 
sifətlərlə sinonimlik təşkil edir.  Deyimləri təşkil edən söz qruplannda 
bənzətmə  yolu  ilə  düzələnlərin  hamısı  və  ya  biri  gerçək  anlayışlann 
xaricində  olsalar  da,  ancaq  məna  içindədir.  Əlbəttə,  aşağıda  qeyd 
olunan frazeologizmlərin digər şivələrdə də işlənınəsi təbiidir.
Abrını  ətəyinə  bükmək  -   danlamaq.  [Öün  dərmançınm  abrını 
ətəyinə püx'düm, novatı dəişmişdi].
Acığı  tutan  bir  də  oynayır  -  qalmaqallı,  böyük-kiçik  yeri 
bilinməyən  ailələr  barəsində  deyilir.  [Bu  Mahmudun  əvi  də  belədi 
kin,  ac-ığı tutan bir də oynuyur].
Ağzı  ilə  quş  tutmaq  -   hər  bir  imkana  malik  olmaq,  ürəyi 
istədiyini  etmək.  [Əhədin oğlu indi böyyüf, ağzınnan kuş tutur].
Ağzını  allah yoluna qoymaq -  yalan-gerçək nə gəldi  danışmaq. 
[Məsimin oğlu ağzmı Allah yoluna qouf, nə gəldi damşır] .

---