Suvarma əKİNÇİLİYİ (Dərs vəsaiti)
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
198 lardan məlum olur ki, respublikamızda hər il orta hesabla 45-50 milyon ton torpaq və bununla birlikdə 750-800 min ton qida mad- dələri yuyulur. Respublikamızda aparılmış tədqiqatlar sübut edir ki, yuyulmamış torpaqlarla müqayisədə eroziyaya uğramış dağ torpaqlarında torpa- ğın yuyulma dərəcəsindən asılı olaraq humus, ümumi azot, fosfor və kaliumun miqdarı 1,5-3,0 dəfə azalır. Bu da torpaqda qida maddələ- rinin azalmasına, torpaq münbitliyinin zəifləməsinə səbəb olur. Torpaq eroziyasının başlanması və inkişafına təsir edən bir qrup təbii amillərlə yanaşı, antropogen amillərində böyük rolu vardır. Beləki, otlaq və biçənəklərdə mal-qaranın nizamsız otarılması, təbii bitki örtüyünün məhv edilməsi, torpağın düzgün becərilməməsi, aq- rotexniki qaydalara düzgün riayət olunmaması Yer səthi ilə hərəkət edən su axmının dağıdıcı fəaliyyəti üçün əlverişli şərait yaradır. Respublikamızın ərazisi rütubətlə kifayət qədər təmin olunma- yan bir zonada yerləşmişdir. Buna görədə kənd təsərrüfatı bitkilə- rinin becərilməsi əsasən suvarma şəraitndə aparılır.Ərazinin relyefinin müxtəlif olması, kənd təsərrüfatı bitkilərinin suvarılması zamanı suvarma norma və üsullarına düzgün riayət olunmadıqda irriqasiya eroziyası baş verir. Nəticədə torpağın humus qatı yuyulub dağılır və onun münbitliyi aşağı düşür. Yüksək mailli sahələrdə torpaq örtüyünü suvarma eroziyasın- dan mühafizə etmək və bununla da torpağı yuyulub dağılmaqdan, aşınmadan qorumaq üçün hazırda alimlər tərəfindən bir sıra üsullar təklif edilmişdir. Bunlardan yamacı eninə şumlamaq, kultivasiya etmək, kontur və kəsik şırımlı yerüstü suvarma texnikasını tətbiq etmək. Şırımın məcrasında torpağın strukturunu süni yolla dəyiş- mək və s göstərmək olar. Bununla bərabər suvarma eroziyasının qarşısını almaq üçün suvarma texnikası, su sərfi, şırımın və ya zolağın uzunluğu, suvarmanın müddəti elə seçilməlidir ki, suvarma zamanı eroziya prosesi minimuma ensin və ya qarşısı tam alınsın. Buna görə də eroziyaya qarşı suvarma texnikası tətbiq olunarkən həmin səthin mailliyi, torpağın tipi, onun mexaniki tərkibi, suhopdurma qabiliyyəti və s nəzərə alınmalıdır.Son illər aparılmış tədqiqatlar sübut edir ki, çiləmə üsulu ilə suvarmada yağışın 199 intensivliyi, suvarma norması, ərazinin mailliyi və torpağın su- fiziki xassələri suvarma eroziyasının inkişafına səbəb olur. H.Q.Aslanovun tədqiqatlarında mailliyi 0,02-0,03-dən artıq olan sahələrdə şırımlara xüsusi məsafələrdə diskret su verməklə suvarma eroziyasına qarşı mübarizə üsulunun da tətbiqi yüksək nəticə verdiyi bildirilir. Suvarma eroziyası norrmal eroziya kimi, torpağın üst narın hissəciklərini tədricən yuyub apardığı üçün bir çox hallarda nəzərə çarpmır.Bunun nəticəsində torpağın su-fiziki xassələri, strukturu, münbitliyi pisləşir, sahələrdə şırımlar, yarğanlar əmələ gəlir. İrri- qasiya eroziyası əsasən meyilli sahələrdə suvarma norması artıq olduqda və ya selləmə üsulu ilə suvarma apardıqda əmələ gəlir. İrriqasiya eroziyası Şirvan düzünün dağətəyi hissələrində, Mil- Qarabağ, Gəncə-Qazax bölgələrində daha geniş yayılmışdır. Tədqiqatlar göstərir ki, suvarma normadan artıq olduqda və ya torpağın mexaniki tərkibi pis olduqda suyun bir hissəsi torpağa hopur, digər bir hissəsi isə maillik istiqamətində axaraq torpağın üst narın hissəciklərini, münbit qatını yuyub aparır. Yuyulub gətirilmiş torpaq hissəcikləri sahənin aşağı hissəsində çökərək, müxtəlif qalınlıqda qaysaq, əmələ gətirir. Bu yerlərdə torpağın su- hava rejimi, fiziki xüsusiyyətləri pisləşir. Sahə normadan artıq və ya selləmə şəklində suvarıldıqda bitki cərgələrinin arası tədricən yuyulur və bitkilərin torpaq səthinə yaxın olan kökləri çılpaqlaşır. Bunun da nəticəsində bitkilər zəif inkişaf edir, yaxud tamamı ilə quruyur.Yamacın üzüaşağı sahələri nor- madan artıq suvarıldıqda eroziya güclənir, şırımlar geniş yarğanlara çevrilir və torpaqla bərabər qida maddələri yuyulub aparılır. İrriqasiya eroziyasının qarşısının alınmasında əsas amillərdən biridə kənd təsərrüfatı bitkilrinin suvarma texnikasına düzgün riayət etmək, ərazinin mailliyinə diqqət yetirmək lazımdır. Məsə- lən: suvarma şırımları sahədə düz xətt üzrə, eyni maillikdə çəkil- məlidir. Şırımlarla suvarılan sahələrdə 0,002-0,007 ən yaxşı mail- lik hesab olunduğu halda, təsadüfi halda 0,02-0,03-dən artıq mailliyə malik olan sahələrdə də şırım suvarması aparılır.Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, asanlıqla yuyulan torpaqlarda, irriqasiya 200 eroziyasının qarşısını almaq məqsədilə maksimal maillik 0,01-dən artıq olmamalıdır. Bütün torpaqlarda mailliyi 0,0005-dən 0,02-yə qədər olan sahə- lərdə zolaqlıa suvarma texnikasından kənd təsərrüfatı bitkilrinin suvarılmasında istifadə oluna bilər. Burada zolaqların eni ərazinin relyefindən, əkiləcək bitkinin növündən və digər amillərdən asılı olaraq götürülür. M.İ.İsmayılovun Şəmkir rayonunda apardığı tədqiqat göstərir ki, bir istiqamətdə becərilən və suvarılan sahələrdə eroziya prosesi nəticəsində 23,8 t/ha torpaq yuyulur. Suvarma iki istiqamətdə, yəni çarpaz aparıldıqda yuyulan torpağın miqdarı xeyli azalır. Suvar- manın istiqamətindən asılı olaraq eroziya prosesinin müxtəlif in- tensivlikdə getməsi sahəyə verilən gübrələriin paylanmasına da təsir göstərir. Araşdırmalar nəticəsində məlum olur ki, gübrələrin düzgün və vaxtında verilməməsi, suvarma suyu ilə onun yuyulmasına səbəb olur. Eyni uzunluğa və mailliyə malik olan şırımlarda suvarma su- yunun sərfi artıqca, onun dağıdıcı, yuma qüvvəsidə müvafiq olaraq artır.Nəticədə şırımlarda torpağın münbit qatı daha intensiv yuyu- laraq aparılır.Qoşqarçay hövzəsində aparılan tədqiqatlarda göstə- rilir ki, 0,6 l/san su sərfində şırımların əvvəlində bulanıqlıq 3,6 q/l, axırında isə yuyulmalar nəticəsində 8,3 q/l olmuşdur. Suvarılan əkin sahələrində böyük şırımlar genişlənərək eroziya prosesinin şiddətlənməsi nəticəsində yarğanların, qobuların əmələ gəlməsinə səbəb olur. Bu hadisə suvarma qaydalarına və norma- larına düzgün riayət olunmayan, eroziyaya qarşı az davamlı olan torpaqlarda daha şiddətli gedir. Suvarılan əkin sahələrində irriqasiya eroziyasının əmələ gəlmə- sinə suvarma vaxtı arxın daima eyni yerdən açılması da böyük təsir göstərir. Buna görədə istər müvəqqəti arxların, istərsədə təsər- rüfat daxili paylayıcı kanalların yerləri lazım gəldikdə dəyişdiril- məlidir. Suvarılan torpaqlardan səmərəli istifadə edib, yüksək məhsul əldə etmək və torpaq münbitliyini qorumaq üçün irriqasiya erozi- yasına qarşı mübarizə tədbirləri aparmaq lazımdır. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|