T. C. Marmara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ İlahiyat anabiLİm dali

 
289
Orenburg Eğitim bölgesinde 1906 yılında toplam 52 Başkurt Rus Okulu vardır ve 
eğitim durumunda hiçbir gelişme görülmemektedir. Ufa’da toplanan 1912 bölge eğitim 
kurultayında müdürler ve müfettişler okulların yetersizlikleri üzerinde durmuşlar ve özellikle 
Rusça öğretiminin yetersizliğini önlemek için tedbirler almaya çalışmışlardır. 
1044
  
Ufa bölgesinde gayrı Rus okulların % 4,9’unda eğitim ana dilde yapılırken % 
43,1’inde Rusça ve % 52’sinde karışık eğitim yapılmaktadır.
1045
   
Başkurt Okullarının öğretmen yetersizliği de eğitimin verilememesinde önemli 
neden olarak görülmektedir, nitekim 1915/16 yıllarında toplam 191 Başkurt okulunun 
ancak 85 Başkurt öğretmeni vardır. Vilayette bulunan 371 gayrı Rus okuldan 173’ü 
Rus-Başkurt okuludur. Bu okullarda toplam 5117 öğrenci eğitim görmektedir, diğer 
okullar Tatar, Çuvaş ve Marilere aittir.
1046
  
Başkurtların 1911 yılında nüfusu 1,5 milyondur okul çağındaki çocuk nüfusu 
ise yaklaşık 300.000 dir; bu nüfusun ancak 5 bini bu okullara gidebilmektedir. Yine bu 
yılda Başkurtların bölgesinde 1500’e yakın mektep ve medrese bulunmaktadır ve bu 
okullarda da toplam 53 bin çocuk eğitim görmektedir.
1047
  
 
 
 
 
 
 
                                                 
1044
  Jurnal zasedanie sezda direktorov inspektorov narodnıh uçilişi Orenburgskogo uçebnogo okruga, Ufa 1912, s. 
327; “Öğrenci okula gelip oturur, kendisinden Rusça okumasını isterlerse okur, tercüme yapar. Tüm bunlar 15 dakika 
sürer. Daha sonra tam bir saat boyunca öğretmenin söylediklerini otomatik olarak kaydeder; aritmetik dersinde çok 
kısa cevaplar verir, kendisinden bir şey anlatılması istenince, bunu Tatarca yapar. Bu ders saati ancak 15 dakika 
Rusça pratiği için yeterli olabilmektedir. Bu da ancak öğrenciye sıra gelmişse mümkündür.” 
1045
 Naçalnıe Norodnie Uçilişa Ufimskoy gubernii, Ufa 1916, s.13 
1046
 Odnodnevnaya Pereprisi Naçalnih Şkol 1911 g.,  St. Petersburg 1911;  sayı VII, s. 22. 
1047
 a.g.e, sayı, XVI, s.138-140 

---

 
290
VI. BÖLÜM
  
KAZAN MİSYONERLİK KURULTAYINDA MÜSLÜMAN BÖLÜMÜ 
TUTANAKLARI VE DEĞERLENDİRİLMESİ 
İdil-Ural bölgesi misyonerlik faaliyetlerinin tartışıldığı, Misyonerlik Kongresi 
bölgenin merkezi şehri olan Kazan’da 13–26 Haziran tarihleri arasında toplanmıştır. 
Toplantılar bölge piskoposları, misyonerler, Akademi hocaları, Akademik bilim 
adamları, papaz ve rahiplerin yanında Devletin görevlendirdiği  İç  İşleri Bakanlığı ve 
Maliye Bakanlığı denetçileri tarafından da takip edilmiştir. Kongre, dinî idare diye 
tarifini yapabileceğimiz yeparhiyalara birer oturum ayırmış, bu doğrultuda Kazan, 
Orenburg bölgelerine ait özel oturumlar düzenlenmiştir. Bölümler misyonlara göre 
düzenlenmiştir. Toplantının ilk bölümü 4 oturumdur ve bu oturumlar bu bölümde 
tartışmaya açtığımız, müslümanların karşı faaliyetlerine özgüdür. Tartışmalarda belli bir 
usul takip edilmiştir. Alan ile ilgili misyon öncülerinin en yetkinin hazırladığı veya 
hazırlattğı raporlar katılımcılar huzurunda okunmuş, katkı ve değerlendirme sözleri 
verilmiş ve nihayet rapor üzerinde tartışmalara müsaade edilmiş ve ortak alınan 
kararlarla oturumlar tamamlanmıştır. Alınan ortak kararlar metin halinde görevli 
sekreterya tarafından yazılı hale getirilerek basılmıştır.  Müslüman Bölümünün raporu 
Maşanov tarafından ikinci ve üçüncü oturumda okunmuştur. Zaten birinci oturumda 
açılış ve temenni konuşmalarından başka bir şey yoktur. İkinci oturumun tamamı 
üçüncü oturumun ilk yarısı raporun dinlenmesiyle geçmiş, ikinci yarıdan itibaren rapor 
üzerine ilaveler alınmıştır. Dördüncü oturum ise ortak kararların alınmasına ayrılmış ve 
ortak metin kaleme alınmıştır. 
 
Misyonerlik kongresinin tespit raporu Profesör M. Maşanov tarafından 
hazırlanmıştır ve Tatar müslümanların bugünkü durumları ve diğer gayrı Rus ahaliyle 
ilişkileri
1048
  adını taşımaktadır. Toplantı sonunda rapor üzerine tartışmalar yapılmış ve 
misyonun müslümanlara karşı uygulayacağı yeni stratejiler üzerinde durulmuştur.
1049
 
                                                 
1048
 “Otdela po musulmanstvu missionerskogo sezda v grode Kazani 1910 goda” Missionerskiy sezd v gorode Kazani 
13–26 iyuniya 1910 goda (Kazan: Tsentralnaya Tipografiya, 1910) 
1049
 Müslüman Karşıtı Bölümü toplantısına, Kurultay Başkanı ve Kazan arhiyepiskopu Nikonor, Samara ve Omsk 
piskoposu Gavril, Saratov piskoposu Germogen, Perm piskoposu Palladiy, Çistopol piskoposu Aleksiy, Mamadış 
piskoposu Andrey, Kazan Valisi M. V. Strijevskiy, Moskova Uspenski kilisesi başrahibi Markov, Kazan Akademisi 
profesörleri, N. İ.  İvanovski ve başrahip E. H. Malov’un yanında; Mülkî müşavirler, V. M. Skvarçov, N. P. 

---

 
291
Müslüman karşıtı bölümün toplantı tutanakları, bizlere o dönemde bölgede 
görevli şahıslar ve misyon hakkında düşüncelerini vermesiyle çok önemlidir ve ilk defa 
bilimsel literatüre tarafımdan işlenerek geçirilmiştir. Bir diğer önemli yanı da bu 
tutanakların içinde müslümanların misyona karşı duruşları yer almakta ve Rus din 
adamları ve entelektüelleri gözüyle müslüman Türklerin durumunu ortaya koymaktadır.  
6.1. Ortodoks Misyon ve Misyoner Gözüyle İslam ve Müslümanlar 
Maşonov raporunun girişinde islam propagandasının
1050
  İdil boylarında çok 
eski dönemlerden beri yapıldığını ve giderek propagandanın daha da kuvvetlendiğini 
söylemekte ve bu girişle raporuna başlamaktadır. Daha başlangıçta islamın ve 
müslümanların misyon yönüyle güçlü olduğunu ifade etmesi aslında yeni bir misyoner 
modeli değildir ve hemen hemen bütün misyonerlerin ortak tavrıdır.  İslam 
propagandasının son yıllarda artmasını ise devletin müslümanlara verdiği hukukî 
özerklikte görmektedir.
1051
  
Bunun karşılığında, Ortodoks misyonun müslümanların içine misyonerlerini 
yerleştiremediğinden,  sadece hıristiyanlığı kabul edenleri dinlerinde kalmayı sağlamak 
için çaba sarf ettiğinden bahsetmektedir. Bu yöntemin sonuçta Ortodoksluktan islama 
                                                                                                                                               
Ostroumov,  İ. L. Brizgalov katılmışlardır.  İç  İşleri Bakanlığından görevlendirilmiş olan Kazan bölgesi deftardarlık 
başkanı İ. M. Danilov, Kazan bölgesi askerî müşaviri D. P. Malov, günah çıkartma bölümü memuru S. D. Bondar da 
görevli olarak bu bölümün toplantılarını takip etmiştir. Ayrıca kurultayı 139 din adamı da izleyici olarak takip 
etmiştir. Kazan İlâhiyat Akademisi yüksek kadrolu profesörü M. A. Maşanov ve sekreteri Dalmatov raportör olarak 
görev yapmışlardır. 
1050
 Hıristiyanlığı yayma faaliyetini anlatmak üzere ‘misyon’ kelimesi kullanılmıştır. Aslında bizim literatürümüzde 
islamı yayma için de “tebliğ” kelimesi kullanılmaktadır. Ancak Rus misyoner kaynakları tebliğ kelimesi yerine biraz 
da zorakîlik ifade eden ve aslında tabii gelişmeyi reddeden propagandayı kullanmıştır. Biz de Rus metinlerinin yanlış 
da olsa kullandığı terimleri kullanacağız. Yine buna benzer islam kelimesi yerine Rus misyonerler daima ya 
Muhammedi veya muhammedan kelimesini kullanmıştır, yine kullanılan bu kelimeleri de vermek durumunda kaldık.  
1051
 Kutsal Sinod savcılarının raporlarından birinde “müslümanlar sahte dinlerinin peşinde inat ve sebatla yanında 
olmalarının yanında hıristiyan olan diğer gayrı Rusları da dinlerine çekmeye çalışıyorlar. Ve bunun için propaganda 
yollarının bütün sistematik yollarını kullanıyorlar, diye yazmaktadır. Aynı savcı diğer bir raporunda: “Bu propaganda 
sadece mollalarda değil her bir müslümanda güçlü bir biçimde vardır” demektedir. Savcının yine 1884 yılında 
yazdığı raporda; “ Rusya’nın doğusunda yaşayan gayrı Rus ahalinin hıristiyanlaşmaya en az uygun olan 
müslümanlardır, onların fanatizmi yanlış ancak şüphe edilmeyen görüşlere dayandığı yazılmaktadır. Onun bağlıları 
eğitimlerini hıristiyanlıktan üstün görüyorlar. müslümanların dinî hiyerarşisi ve eğitimi diyalektik anlamda halk 
arasında saygı ve otorite kazanmıştır, yanlış da olsa bu fikirleri benimsiyorlar ve destekliyorlar. müslümanları dinî 
eğitim harici bir eğitimden men ediyorlar. Böylece müslümanların çevresi her türlü etkiye kapanmıştır, bu da uzun bir 
süre hıristiyanlığın nüfuzuna engel olmaktadır ve bu umudu elinden almaktadır. Bu bir yönüyle misyonerlik amacı 
diğer yönüyle ilimleri öğrenmek adına her ikisine de kapalıdır.(M. Maşanov, “Sovremennoye sostayaniye Tatar-
muhammedan i ih otneşeniye k durugim inorodsami” Missionerskiy sezd v gorode Kazani 13–26 iyuniya 1910 goda 
(Kazan: Tsentralnaya tipografiya), 1910, s. 235-335. 

---