T. C. Marmara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ İlahiyat anabiLİm dali

 
155
ve German (1564-65) hıristiyanlaştırma faaliyetini başlatmışlardır. İşte bu dönemde Rus 
devlet ve kilisenin zorlayıcı kanunlarla yaptığı vaftizler neticesinde aslen Rus olmayan 
ancak hıristiyan bir sosyal grup doğurmuştur. Bu grup Tatar literatürüne “Taza Kreşen” 
yani Eski Kreşen olarak geçmiştir.  Yine 1740’da açılan Yeni Kreşen Dairesinin 
faaliyetleri neticesinde de bir grup vaftiz edilmiştir.  İşte bu gruba da Tatarlar “Yengi 
Kreşen”  (Yeni Kreşen) adını vermişlerdir. İlk dönemde vaftiz edilen ve “Taza Kreşen” 
olarak adlandırılan Eski Kreşenler, Mamadış-Laişev ve Kazak-Menzelisk sınırlarına 
(Ufa),  yani İdil’in doğusuna yerleşmişlerdir.  İkinci akımın üyeleri yani (yangı) Yeni 
Kreşenler ise İdil’in güneyinde ve Kama nehrinin Simbirsk ve Çistopol sınırında 
yaşamışlardır. 1866’da Kazan müslüman Tatarları 444.566 ve Kreşenleri 44.000 olarak 
sayılmış, bunlar arasından 27.401 ‘nin Eski Kreşen, 16.049’nun Yeni Kreşen olduğu 
belirtilmiştir. Bu sayılar Kazan’daki Tatar nüfusunun %9 ’una tekabül etmektedir.
577
  
Eski Kreşenler IV. İvan zamanında ya zorla ya da değişik hediyelerle 
manastırlarda hıristiyanlaştırılmış bir sosyal gruptur. Devlet bu dönem hıristiyanlığı 
benimseyenlerden vergi ve askeri yükümlülükleri kaldırmış, bu durum toprak ve 
statülerini kaybetmek istemeyenler için bir teşvik unsuru olmuştur. Eski Kreşenlerin bir 
kısmı animist bir kısmı ise müslüman kökenlidir. 1570 ve 1580’lerde müslümanken 
vaftiz olanlar dinlerine geri dönmüşlerdir. Burada en etkili güç ayaklanma ve kurulan 
Tatar hanlıkların yeniden güçlenmesidir.
578
 17. yüzyılda ayaklanmalar ve geri dönüş 
hareketinin başlaması üzerine animist kökenli Eski Kreşenler hem Rus hem de 
müslüman Tatarlardan ayrı bir bölgede yerleştirilmiştir. Rus din adamları bu ayırımı 
desteklemişlerdir ki bu gerçekte Rus istilâsını kolaylaştırmıştır.  
Yeni akımcılar ise tamamen müslüman kökenlidir ve devletin köylüleri baskı 
altına almak için çıkardığı acımasız kanunlar altında yaşamak için vaftiz olmuşlardır ve 
aralarında vergilerini ödeyemeyen köylüler ve suçlular çoğunluktadır.
579
 XIX. yüzyılın 
başlarında Yeni Kreşenler  İdil doğu bölgesinde olan Traskazan ve Transkama 
bölgelerine yayılmışlardır. Toplu yaşadıkları köyler azınlıktadır, genellikle müslüman 
                                                 
577
  E.  A.  Malov,  Misyonerstvo sredi Muhammedan i Kreşennih Tatar, Tipo-litografya imparatorskago universiteta, 
Kazan 1892, s. 400–413.  
578
 A. N. Grigoryev, “hristianizatsiya neruskih narodnestey kak odin iz metodov natsionalnoy politiki 
tsarizma”,Matariali po istorii Tatarii, Kazan Tatgosizdat, 1948),  s. 230 

---

 
156
köylerine dağınık halde yerleşmişlerdir. Kreşen Dairesi 3 aileden fazlasını isteksiz 
olurlarsa yerleştirme hakkına sahip olmadığı için yerlerinde kalmışlar ve Rus köylerine 
göç etmemişlerdir.
580
  Devlet Kreşenlerin fazlalığı karşısında maddi anlamda bu yükü 
karşılayamamış, birçok Yeni Kreşen eski müslüman köylerinde kalmış ve bu durum 
yıllar içinde müslümanlaşmalarına neden olmuştur. 1802–1803, 1827–1830, 1856–
1870, 1895 ve 1905 yılları ihtidâ (vaftizden geri dönüş) hareketinin belli başlı 
tarihleridir.  
Kreşenlerin yanında islamiyeti din olarak seçen ve İdil bölgesinin yerlisi olan 
köken olarak da Türklere akraba gruplar vardır. Votyak (şimdi Udmurd olarak 
adlandırılır) Çeremiş (şimdi Mari olarak adlandırılır) Türklere akrabadır ve onlardan da 
bir kısım Tatarlardan etkilenerek müslüman olmuştur. Yine kökeni Türk olan 
Çuvaşlarda da daha İdil Bulgarları döneminden beri müslüman olanlar olmuştur ve bu 
grup zamanla Tatarlaşmıştır.
581
 1850’lerde Mamadış Votyak ve Viatka’nın Alabuga 
bölgesi hıristiyanlıktan tekrar islamiyete dönmeye başlamıştır. 1869’la birlikte bu 
hareket Kazan’daki Mamadış bölgesine sıçramıştır. Bu bölge çok kısa zamanda islama 
geçmiştir, hareket daha da büyüyerek 1905 ve 1912’de Votyakların 
müslümanlaşmasıyla neticelenmiştir.
582
 
Geleneksel müslüman misyonerleri Kazan’ın Mamadış, Vyatka’nın Malmuş, 
Ufa’nın Birsk ve Menzelinski bölgesi Çeremişleri arasında da büyük başarı sağlamıştır. 
Çeremişlerin yaşadıkları köylerde camiler de bulunmaktadır. 1912’de devlet 
istatistiklerine göre müslüman Çeremiş nüfusu 1477’dir ve muhtemelen Çeremişlerin 
göç ettiği Ufa bölgesinde bu rakam daha fazladır.
583
 1900’lerin başlarında etnograf 
                                                                                                                                               
579
 N. İ.  İlminskiy,  Oputi perolejeniya hristianskih verouçitelnih knig na Tatarskiy i drugie inoredçeskie yazıki v 
naçale tekişego staletyiya, İmparatoskogo universiteta, 1883, 36-70   
580
 E. Malov, “O novokreşenskoy kontore”, Pravoslavnıy sobesednik”, 24, no. 12 (Dekyabr, 1876): 46 
581
 N. İ. Vorobyev, Materialnaya kultura Kazanskih Tatar,  İzdanie Doma Tatarskoy Kulturi i Akademiçeskogo 
((TNKP), Kazan, 1930, 26-27 
582
 İstoriya Tatarii v Dökümantah i materialah (Moskova; gos. Sots. Ekon. İzdadeltsvo, 1937), 349–350; Ya. Kablov, 
“Tatarizatsii inorodtsev privoljkogo kraya’ Missionerskii syezd v gorode Kazani 13–26 iyuniya 1910 goda (Kazan: 
Tsentralnaya tipografiya, 1910), 352. 
583
 
Koblov, “O Tatarizatsii”, 352, ; N. İ. İlminskiy, “Kazankaya tsentralnaya kreşeno Tatarskaya şkola”, Materiali 
dlya istorii prosveşeniya Kreşennıh Tatarı (Kazan tip. V. M. Klyauçinikova, 1887), 381, 383; A. F. Rittih, Materyali 
dlya etnografii Rossii, Kazankaya guberniya (Kazan tip. İmp. Kaz. Uni. 1870), 107.
 

---