Tarbiyaviy ishlar

2.6. O bquvchilar bilim sifatini oshirish va sinfda
intizomni mustahkamlash
О 
‘ quvchi larning bilish 
faolligini 
taraqqiy ettirishda 
sinf 
rahbarining vazifasi quyidagilardan iborat:
1. Bilimga qiziqish va muhabbat uyg‘otish.
Bola bilimga qiziqmasdan turib, o'qishga intilmaydi, 
muvaffaqiyatli o'qiy olmaydi. Bolada o 'z kuchiga va qobiliyatiga 
ishonch hosil etish, o^qishga jalb etish, ilk yutuqlari uchun 
rag^batlantirish 
ayniqsa 
ahamiyatlidir. 
Boladagi 
o'qishga 
qiziquvchanlik qiyinchiliklarni yengishga, faolligini oshirishga. 
ishonch uyg'otishga va mustaqilligi kamol topishiga olib keladi.
2. O'quv mehnatiga ongli munosabatda bo4ish va unga
mas ’uliyat bilan yondashish.
0 ‘quv mehnatiga ongli munosabatda bo'lishlik ta’limning 
ijtimoiy, o'qishning shaxsiy ahamiyatini tushunish demakdir. Sinf 
rahbarlari o'quvchilarga ularning bosh vazifasi - o'qish ekanligini 
tushuntirishi kerak. O 'qishga m as’uliyat hissi, faqat Vatan 
oldidagi burchgagina emas, lceng ijtimoiy qamrovli - jamoa, 
o'qituvchilar, ota-onalar va o 'z oldidagi m as’uliyat, ularning 
fikrlari, m a’qullashlarini eshitishga intilish, sinf, o'quv jam oasida 
munosib o'rinni egallashga ham tegishlidir.
3. O'quv madaniyatini oshirish.
0 ‘zlashtirishning past bo'lishi aksariyat hollarda, o'quvni 
tizimli va rejali olib borish iqtidori va ko'nikm asining bolalarda 
shakllanmaganligidan kelib chiqadi.
Sinf rahbarining va fan o ‘qituvchilarining asosiy vazifasi har 
bir o'quvchining faoliyatini quyidagi shartlar asosiga qurish bilan 
bog'liq:
1. Faoliyatni reja asosiga qurish.
2. Qunt bilan ishlash.
3. Pala-partishlikka yo'l qo‘ymaslik, saranjomlikka o ‘rganish.
4. Bilim sifatini oshirish.
5. Qiyinchiliklarni engish.
114

---

qarab u yoki bu darajada samarali b o iish i mumkin.
0 ‘quvchilarni har bir ishga kirishishdan oldin xoh yozma, xoh 
og'zaki reja tuzib olishga o ‘rgatish kerak. Ijtimoiy ishlab 
chiqarishda ham, shaxsiy ishda ham tartiblilik, tejamlilik rejaning 
mavjudligi va mukammalligiga bog'liqdir. Reja - ishdagi 
muvaffaqiyatning asosidir. Reja - harakat uchun dastur b o ‘lishi 
lozim.
Rejaning tarkibiy qismlari:
1 .Ish maqsadini aniqlash.
2.Ish uchun kerak narsalar.
3.1sh tartibi, ish jarayoni, vaqti, joyi.
Nihoyat, ishning o'zini: uning nimadan boshlanishi, qanday 
borishi, nimadan keyin nima kelishini aniq tasavvur qilish kerak.
Ishni bajarish uchun eng avvalo tegishli ish o ‘m i kerak. 
Maktabdagi ko‘pchilik darslar uchun parta yoki stol singari ish 
o ‘rni uchun to ‘liq kifoya qiladi.
Endi ish o krniga quyidagi talablar qo‘yiladi:
1. Ish o ‘mida hech qanday ortiqcha narsa b o ‘lmadligi kerak. 
Aks holda kerakli narsani topish uchun ko ‘p vaqt sarflanadi.
2. Ish o ‘mida tozalikni ta ’minlash kerak. Ish o 'm i qanchalik 
toza b o ‘lsa, ishlash shunchaiik oson, zavqli bo‘ladi.
3. Ish o ‘rnida bajariladigan ishga muvofiq tartib ta ’minlanishi 
lozim. Bizga kerak bo ‘ladigan hamma narsani bir tomonda, 
yaxshisi chapda, bajarilgan va foydalanilgan narsalarni o ‘ng 
tomonda saqlash kerak. K olp ishlatiladigan narsalar yaqinroq 
turishi kerak.
Stolda tartib saqlanishi uchun ruchka, qalam, knopka, qisqich, 
o ‘chirg‘ich va maxsus qalamdondan foydalanish o ‘rinli. Shuni 
unutmaslik kerakki, sinf xonasidagi tartib, ozodalik har bir ish 
o ‘midagi tartib va ozodalikka bogbliq.
Bu xildagi ish jarayoni о kquvchilarni tartiblilikka, ozodalikka, 
o bz-o‘zini nazorat qilishga, qiziqib mehnat qilishga o ‘rgatadi.
113

---

aniqlab olishi maqsadga muvofiqdir. Bu holatda balki ota-ona 
aybdordir. balki u k o i' kishini к о 1 с ha dan o ik a zib qo‘ygandir, 
balki y o id a ag ‘anab tushib, kiyimlarini qayta almashtirib 
kelgandir... Hayotda hamma narsa b o iish i mumkin. Buni inkor 
qilib boim aydi.
B a’zan o'quvchi o ‘qituvchining gaplarini e'tiborsiz tinglaydi. 
Bu o'qituvchida narozilik uyg‘otadi va u haq. Ammo ehtimol 
uning oilasida notinchlik b o ig an -u , u tun b o byi uxlamasdan 
bezovta b o iib chiqqan. darsda fikrini bir joyga to ‘play 
olmayotgandir.
Nima boigandayam , o'quvchilarni kuzatish yuksak madaniy, 
saxiy qalb, bolalar shaxsiga katta hurmat, bolalar tarbiyasini 
bilish, sinchkovlik, yetuk mahorat va malaka talab etadi.
Pedagogning kuzatishi qanchalik qimmatli bo im asin , butun 
sinf haqida va ayrim o ‘quvchilar to'gVrisida m aium otlar 
o ‘rganishning boshqa usul va y o i-y o kriqlari yordamida aniqlashni 
va kengaytirishni talab etadi.
Maktabda o^quvchilar shaxsiy ishini samarali tashkil etish 
zamon talabidir. Buning uchun ularga mehnatm ilmiy tashkil 
qilishning oqilona, eng oddiy usullarini o ‘rgatish zarur. Bu bilan 
ularga eng kam lcuch sarflab eng k o ‘p samaraga erishish imkonini 
yaratgan boiam iz.
Mehnatni ilmiy tashkil qilishning quyidagi asosiy talablari 
mavjud:
1. Maqsadni aniqlab olish.
2. Ishni qismlarga ajratish.
3. Eng kerakli qurol-asboblami tanlash.
4. Eng yaxshi usullarni oig an ish .
5. Maqsadga erishish.
Bulami o‘quvchilar hayotiga qanday tatbiq qilib b o ia d i?
0 ‘qish - aqliy mehnat turlaridan biri. Mamlakatimizda 
millionlab o lquvchilar maktablarda o ‘qishadi. 0 ‘qish - bu o ‘ziga 
xos xususiyatga ega mehnatdir. Shu narsa aniqki, bu mehnat ham 
ayni bir natijaga erishish uchun ko‘p yoki oz kuch sarflanishiga

---

bilan aloqaning susayishiga y o ‘l qo ‘ysa, ikkinchi holda u tazyiq 
yo'liga o'tib o'quvchilar mustaqilligini yo'qqa chiqaradi.
Sinf rahbarining bosh vazifasi bolalar jam oasi faoliyatini 
mohirlik 
bilan 
boshqarish, 
o'quvchilar 
tashabbuskorligini 
o ‘stirish, sinf jamoasi faolligi va mustaqilligini tarkib toptirishdan 
iboratdir.
O'quvchilarni pedagogik kuzatish о ‘quvchilar hayoti va 
faoliyatini o ‘rganishning eng ishonchli usullaridan biridir. Bu ish 
darslarda, darsdan tashqari vaqtlarda, ijtimoiy-foydali mehnat 
sharoitida, qo ’yingki, ijtimoiy hayotning hamma sohalarida 
amalga oshiriladi. Albatta, bu degani sinf rahbari hamma vaqt va 
hamma joyda o'quvchilar izidan yurib, ulami zimdan kuzatadi 
degan gap emas.
O'quvchilarni kuzatish nafaqat maktabda, balki ko‘cha-ko'yda, 
oilada, teatrda, sayr-u tomoshada, sport o ‘yinlarida, oddiy 
gurunglarda ham olib boriladi. O 'quvchilarni kuzatish qanchalik 
puxta, aniq, izchil reja asosida olib borilsa, ish shunchalik oson 
kechadi.
Tajribali sinf rahbarlari o ‘quvchilaming turli axloqiy va 
jism oniy xislatlarini bir qancha sinovlar orqali oppa-oson 
aniqlaydi qo'yadi. Jismoniy tarbiya darslarida turnikda tortilish, 
qiyin va nozik mashqlarni bajarishda, shifokor xonasidagi emlash 
jarayonida, bir oz qiyinroq mehnat topshiriqlarida, ulardan 
uzoqdagi biror kishini chaqirib kelish, yoqtirmagan ishni buyurish 
orqali ulardagi iroda va qo'rqoqlik, kuch va nimjonlik, q a f iylik va 
ju r ’atsizlik, mehnatsevarlik va yalqovlik kabi xislatlar namoyon 
bo'ladi.
CTquvchilami kuzatishdan to ‘plangan m a’lumotlar umumiylik 
va nisbiylik kasb etishini unutmaslik lozim. Shuning uchun ham 
tasodifiy va shoshilinch xulosalar chiqarmaslik kerak.
O'quvchilarni kuzatish davomida, ayniqsa ularning b a’zi bir 
xatti-harakatlarini 
baholashda 
ulaming 
keltirib 
chiqargan 
sabablarini aniqlab olish juda muhimdir. Masalan, o ‘quvchi darsga 
kechikib keldi, deylik. Sinf rahbari uni koyishdan oldin vaziyatni

---

- alohida e ’tibor berish;
- har bir harakatini kuzatish;
- r a g ‘batlantirish;
- suhbat o ‘tkazish;
- erkin m uloqotga o ‘rgatish;
- yaqindan sirlashish.
- m avzuni t o ‘g ‘ri tanlash:
- tarbiyaviy 
aham iyatini 
koT sata bilish;
- qiziqarli o'tkazish;
- o 'q u v c h ila r ijrosini cshitish 
va ko'rish;
- m aq sad g a erishish;
- m azm unli tashkil etish.