Tarbiyaviy ishlar

partada qimirlamay o ‘tirishini emas, balki ongli intizomni 
tushunish 
kerak. 
K o ‘pgina 
о ‘qituvchilar 
o ‘zicha 
intizom 
o ‘rnatmoqchi bo ‘ladilar. Sinfga qosh-qovog‘idan qor yog‘dirib 
kiradilar, dag‘dag‘a qilib bolalarni siquvga oladilar, gah desa 
q o ‘lga qo ‘nadigan qilmoqchi b o ‘ladilar. Bu bilan mutlaqo kelishib 
b o ‘lmaydi. Z o ‘ravonlik asosiga qurilgan tartib yaxshilikka olib 
bormaydi. Bu m urg‘ak qalblarga adovat urug‘ini sochadi, ularni 
sovuqqon, qo‘rqoq, jur'atsiz, yolg‘onchi, ozurda qilib qo ‘yadi.
Darslardagi tartib-intizomni saqlashning eng yaxshi usuli 
o ‘quvchilar ishonchini qozonishdir. 
Darsni qizg‘in, ijodiy, 
k o ‘rgazmali qurollar yordamida, ular havasini va hayratini 
uyg‘otish, lol qoldirish, dars o'tilgach birorta ham o ‘quvchini 
“beish” qoldirmaslik - har biriga o'ziga xos amaliy topshiriqlar 
berish ayni muddaodir.
119

---

emas ekanligini tushunadi, topshiriqni o'zlashtirishga harakat, 
havas uyg‘onadi.
Bolalarda o ‘quv mehnatiga javobgarlik va m as’ullik hissini 
tarbiyalash juda muhimdir. M as’ullikni sezmagan o‘quvchi pala- 
partish o ‘qiydi. M as’ullik kishini 
sergak torttiradi, o4]uv 
faoliyatiga alohida javobgarlik hissi bilan qarashga undaydi
M a’lumki, ongli intizom va m as’uliyat hissini sezish 
maktabda olib boriladigan tarbiyaviy ishlar tizimining samarasi 
hisoblanadi.
Bolalarning intizomli boMishida sinf rahbarining xizmati 
katta. U darsda va darsdan tashqari vaqtlarda turli tarbiyaviy 
usullardan foydalanib, bolalarda intizomni tarbiyalab boradi, 
sinfda aniq rejim va ichki tartib o ‘matishga kirishadi; jihozlash, 
tozalik va tartibni joriy etib boradi.
Bu ishlami sinf rahbari bir o'zi emas, balki o ‘qituvchilar, sinf 
jam oasi, faollari va ota-onalar bilan hamkorlikda amalga oshiradi.
Sinfda intizomni saqlash va joriy qilish faqat sinf rahbarining 
ishi deb tushunuvchilar ham uchrab turadi. Bu mutlaqo noto‘g ‘ri 
filer. Intizom uchun butun sinf, pedagogik jam oa m as’uldir. 
Intizomni tarbiyalash juda qiyin va murakkab tarbiyaviy 
jarayondir. Shunisi ham borki, k o'p vaqt qilingan mehnatni bir 
paytning o ‘zidayoq yo^qqa chiqarish mumkin. Masalan, sinf 
rahbari va ayrim fan o ‘qituvchilari darslarida bolalar jim , intizomli 
o ‘tirishadi, darslarni berilib tinglashadi, o'quv yumushlari bilan 
band b o ‘lishadi; b a’zi o ‘qituvchilaming darslarida buning aksi: 
bolalar qiy-chuv qilishadi, bir-biriga qog‘oz otishadi, partaning 
ostiga kirib yashirinishadi, natijada o ‘qituvchi tajanglashadi, 
o ‘quvchilar bilan ixtilofga boradi. Bunday ayanchli manzara har 
bir maktab hayotida uchrab turishi tabiiy.
Nega shunday b o ia d i? Bu holatda o ‘sha fan o‘qituvchisining 
o lzi aybdordir. Negaki u dastlabki mashg'ulotlaridayoq o 'z 
“siri”ni bolalarga oldirib qo ‘ygan. ОЧа ko'ngilchan, so'zlari, 
harakatlari ta’sirsiz, b o ‘shang, muloyim, bolalarni o ‘ziga jalb 
qilolmaydi, tashkilotchilik qobiliyatiga ega emas.
X o‘sh natija nima b o ia d i? 0 ‘qituvchi o lz kayfiyatini buzadi,

---

shakllantiradi, estetik zavq uygbotadi, tegishii m a’lum sohalarga 
havas uyg'otadi.
Bugungi kunda turli fanlar b o ‘yicha qiziqarli adabiyotlar 
nashr qilmmoqda: "‘M ashhur kishilar hayotidan”, “Qiziqarli 
matematika” . 
“Qiziqarli 
botanika”, 
“Qiziqarli 
geografiya”, 
“O 'sim liklar hayoti”, “Bizni o\rab turgan olam”, “Tariximizga bir 
nazar” va hokazo. Ilmiy-ommabop turkumdagi bu kitoblar 
o'quvchilar q o lig a berilsa, ular hayotida albatta burilish yasashi 
turgan gap. Kitobdan ham yaqinroq do'st, undan ham qudratliroq 
tarbiya vositasi bormi o'zi?
O kquv jarayonida fanlar bo ‘yicha o ‘zaro bog‘lanishga katta 
e ’tibor berish kerak. В undan o ‘qituvchi ham, o ‘quvchi ham 
yutadi. Bunga bir necha misollar keltirish mumkin. Fizika darsida 
masalalar 
ycchish 
asnosida 
matematika 
fonnulalaridan 
foydalaniladi. Matematika darslarida fizik kattaliklar va o ‘lchov 
birliklari qoMlaniladi. Bulardan tashqari ikkala fan birgalikda 
o'rganadigan mavzular b o lad ik i, ularda ikkala fan o"qituvchisi 
ham bir darsda o lz sohalari bo 'yicha tushuncha bersalar nur ustiga 
a ‘lo nur bo ‘ladi. Adabiyot-tarix, mehnat-botanika, tarix-geografiya 
juftliklari faoliyatida ham bunday imkoniyatlar cheksizdir. 
Bolaning muayyan bir fanga qiziqishiga suyanib turib, unda 
boshqa fanlarga ham ongli ravishda yondashish va fan asoslarini 
o'rganishga havas uyg'otish mumkin b o ‘ladi.
0 ‘quvchilarning bilish faolligini takomillashtirish uchun 
to'garak, amaliy m ashg‘ulotlari jarayonidan kengroq foydalanish 
lozim. Sinf rahbari o kz o'quvchilarining qiziqishi, moyilligi, uy 
sharoiti haqida m a’lumotlar bilan fan o ‘qituvchilarini tanishtiradi, 
bolaga qanday munosabatda b o lish kerakligi haqida maslahatlar 
beradi. 
Hatto. 
shunday 
ham 
b o lad ik i, 
biror 
fandan 
o'zlashtirm ayotgan o ‘quvchi bilan sinf rahbarining o ‘zi bevosita 
ish 
olib 
boradi. 
“lkkalamiz 
bu 
topshiriqni 
bajarmasdan 
qo'ym aym iz”, deb dalda beradi shogirdiga. Kerak bolg an d a, 
a'lochi o ‘quvchilami yoki ushbu fan o ‘qituvchisini ham ko ‘makka 
chaqiradi. Bundan o ‘quvc-hini ko'ngli tog‘dek k o ‘tariladi, yolg‘iz

---

shakllanishi, bu borada sinf devoriy gazetasi imkoniyatlaridan 
foydalanish yaxshi natijalar beradi.
0 ‘quvchilami 
bilimga bo‘lgan qiziqishlarini 
oshirishda 
ulaming nazariy bilimlarini mustaqil ravishda qo'llay bilishlarini 
hisobga olish ayniqsa muhimdir. Bu tajriba juda ko‘p maktablarda 
muvaffaqiyatli qo‘llanilib kelinmoqda. О ‘quvchilarga biror bir fan 
bo‘yicha ko'rgazm ali qurol yoki biror jihoz yasab kelish 
buyuriladi. Bunda “Harakat qilsang, bu sening qo ‘lingdan keladi” 
degan gapni uning qulog‘iga quyish kerak. Buni о 'quvchi nafaqat 
oddiy topshiriq, balki o ‘qituvchining ishonchi sifatida ham qabul 
qiladi. T o ‘g ‘risini aytganda, bunday narsalarni yasash uchun 
o ‘quvchi yetarli nazariy bilimga ega bo'lishi kerak. O'quvchi 
topshiriqni puxta qilib bajarishi uchun u yoki bu fan asoslarini 
o ‘rganishga, o ‘z bilimini chuqurlashtirishga harakat qiladi. o ‘zi 
yasayotgan o ‘quv quroliga, ushbu fanga nihoyatda qiziqib qoladi. 
Shu bilan birgalikda har bir yasalgan narsa zamirida mehnat 
yotganligini his qiladi, sinf va maktab jihozlarini avaylashga 
o ‘rganadi.
Maktab o ‘quvchilarining bilimga qiziqishi ulaming hayotiy 
ehtiyojlariga bevosita bog‘liqdir. Maktab hovlisidagi bog‘, tokzor. 
issiqxonada o ‘tkaziladigan amaliy jarayon - daraxtlarni butash, 
ularga payvand solish, tok kesish. daraxt o ‘tqazish, issiqxonalarda 
pomidor, sabzavotlar yetishtirish qoidalari o ‘quvchilarda katta 
qiziqish uy g‘otadi. Bu hoi ularni botanika, geometriya, geografiya. 
mehnat fanlariga havas, ulami 
sevib o ‘rganishga rag'bat 
uyg‘otadi. Axir, yuqoridagi fanlardan chuqur bilim va malaka 
hosil qilmay turib, mazkur ishlaming mohir ustalari bo‘lib 
yetishish mumkinmi? Bolalarda ijtimoiy fanlarga qiziqishni 
orttirish uchun ularni turli m adaniy-m a’rifiy tadbirlarga tortish 
ahamiyatlidir. Huddi shuningdek, tizika, kimyo, biologiya, tarix, 
mehnat, astronomiya, chet tili fanlari ham o'quvchilarda havas 
uyg‘otadigan juda katta hayotiy amaliy imkoniyatlarga egadir. 
Bilimga b o ig a n qiziqishni shakllantirish va o ‘stirishda sinflami. 
o ‘quv xonalarini va maktab binosini jiliozlash ham katta ahamiyat 
kasb etadi, o ‘quvchilarda turli qarashlar, did, dunyoqarashni
116

---

6. 0 ‘quv mehnatida muayyan rejimga itoat etish.
Bu degam o ‘quv mehnatini o ‘quvchining dam olishi bilan 
to ‘g ‘ri almashtirib borilishidir.
7. 0 ‘qishda o'rtoqlarcha o ‘zaro yordam uyushtirish.
0 ‘rtoqlarcha o ‘zaro yordam sinfda ulgurmovchilikning oldini 
oladi, sinf jipsligini oshiradi, jam oatchilik ruhining shakllanishiga 
olib keladi.
8. Sinf o ‘qituvchilari bilan hamkorlik.
Sinf rahbari ta ’lim-tarbiyaviy ishlami yakka o ‘zi emas, balki 
shu sinfda dars beruvchi boshqa o ‘qituvchilar bilan hamkorlikda 
olib boradi.
Endi bevosita ana shu ishlar mazmuni bilan tanyshib 
chiqamiz. Sinf rahbari tarbiyaviy ishlami amalga oshirish 
jarayonida о 'qish nafaqat har kimning shaxsiy ishi, balki ijtimoiy 
ahamiyatga ega bo'lgan ish ekanligini o ‘quvchilarga tushuntirib 
boradi. Mustaqil davlatimiz, butun xalqimiz maktab dargohidan 
chuqur bilimli, hayotga har tomonlama tayyorlangan kishilarning 
yetishib chiqishini kutmoqda. Bular haqida sinf majlislarida, har 
bir o ‘quvchi bilan alohida yoki bir guruh o ‘quvchilar bilan 
o ‘tkaziladigan suhbatlarda, turli tarbiyaviy tadbirlarda sinf rahbari 
batafsil gapirib beradi. О ‘qish bu jiddiy mehnat ekanligini va 
bunga astoydil yondashish, katta m as’uliyat bilan qarash kerakligi 
bolalarga tushuntirib boriladi.
‘"Bilim - takrorlash mevasidir”, degan edi Abu Rayhon 
Beruniy. Sinfda va uyda k o ‘p va jiddiy ishlaydigan bolalar, odatda 
o ‘qishda va mehnat da katta muvaffaqiyatlarga erishadilar. Har 
qanday muvaffaqiyatning zamirida timmsiz mehnat yotadi. 
Bolalarni o ‘qishga m as’uliyat bilan qarash ruhida tarbiyalash 
kerak. Sinf majlislarida vaqti-vaqti bilan mazkur masalalar butun 
mazmun-mohiyati bilan muhokama qilinishi, shu orqali o ‘quv 
m ashg‘ulotlariga 
loqaydlik 
bilan 
qaraydigan 
o ‘quvchilarga 
sezilarli ta'sir o ‘tkazish kerak.
Sinfning o ‘zlashtirish masalasi atrofida jam oatchilik fikrining

---