Tarbiyaviy ishlar

Bolalarga ta ‘sir etuvchi
omillar
O q u vch ilarn i
tarbiyalashda
o^qituvchining roli
O kquvchiga individual
m unosabatda b o ‘lish
S in f rahbarining
o ‘qu vch ilarn i o'rgan ish
m etodikasi
T arbiyaviy ishlarni to'g'ri
tashkil etish
_______________________
2.5. 0 ‘quvchilarni pedagogik kuzatish
0 ‘quvchilar jamoasi mustaqil tashkilot, ammo u pedagogik 
rahbarlikka muhtojdir. 0 ‘quvchilami o ‘z holiga tashlab qo'yish 
ham, ayni vaqtda bolalar jamoasiga nisbatan m a’muriyatchilik 
ham, buyruqbozlik y o iig a o ‘tib olish ham mumkin emas. Birinchi 
holda, sinf rahbari bu ishlardan umuman chetlashib, o ‘quvchilar
110

---

5. O'quvchilarni xilma-xil metodlar va usullar bilan o'rganish.
0 ‘rganish 
metodlari 
qanchalik 
turli-tuman 
bo ‘lsa,
o'quvchilarni shunchalik to'la va asosli o ‘rganishi mumkin 
bo'ladi. Ayni bir vaqtda qo'shim cha metodlar sifatida o'quvchilar 
bilan, o'quvchilarning ota-onalari bilan suhbatlardan foydalani- 
iadi. O'quvchilarni o'rganish metodikasi ta ’sirchan bo‘lm og‘i 
kerak. O'quvchini o'rganish uning xarakteri va hulq-atvoridagi 
salbiy xususiyatlarining oldini olish hamda ijobiy xislatlarni 
mustahkamlash yo'llarini belgilab olishda muhim ahamiyat kasb 
etadi.
6. О ‘quvchi I arn i o'rganib, ular hayoti va turmush sharoitlari 
bilan tanishish.
0 ‘quvchi laming 
axloqiy 
xislatlari, 
uning 
yutuqlar 
va 
kamchiliklari shakllanishida, eng avvalo uning ta ’lim va tarbiya 
olish jarayonida ijtimoiy uy sharoiti, tevarak-atrofi ham ahamiyat 
kasb etadi. O 'quvchilarni o'rgatish dasturi ulami faqat maktab- 
dagina emas, balki shu bilan birga uy sharoitida, oilada ham 
o ‘rganishni nazarda tutm og'i darkor.
7. O'quvchining alohida xususiyatlarini emas, balki butun 
shaxsini o'rganm oq darkor.
Sinf rahbari tarbiyaviy ishning turli bosqichlarida o ‘quvchi 
xulq-atvorining ayrim tomonlarini o'rgatishga e ’tiborini qaratishi 
mumkin. O'quvchini har tomonlama o'rganishga erishmoq uchun 
dasturni oldindan yaxshi o ‘ylab tuzish, o ‘quvchilarni o'rganish 
rejasini, suhbat savollarini, insholar mavzulami tayyorlab olish 
zarur.
- oila;
- m a h a lla ja m o a tch ilig i;
- m aktab jam oatchiligi:
- televideniya;
- hozirgi davr yangiliklari:
- o 'z a r o muomala.
o ‘zining tajribasi; 
q adrlaydigan narsalari; 
shaxsiy talablari; 
niyatlari va umidlari; 
o ‘zaro aloqalari; 
munosabatiari.
109

---

ravishda qo'shilib ketadi.
Sinf rahbari о 'quvchilar xulq-atvoridagi ijobiy xislatlarni 
rivojlantirish, 
salbiy 
xususiyatlarga 
barham 
berishni 
“loyihalashtiradi” .
3. O'quvchilarni o'rganishni rejali tarzda va muntazam olib 
borish darkor.
О ‘quvchi 
xulq-atvoridagi 
yakka-yarim 
uchraydigan 
va 
tasodifiy voqealami emas, balki uning shaxsida juda k o ‘p 
uchraydigan tipik xususiyatlarni o ‘rganmoq kerak. Shuni hisobga 
olish kerakki, o'quvchilar hamma vaqt o ‘sib kamol topib 
boradilar. Ulaming qiziqishlari doim o'zgarib boradi, ularning 
ichki dunyolari doimo boyib boradi. Shuning uchun ham 
o'quvchilarni faol rivojlanishga o'rgatm oq va bu rivojlanishni 
boshqarib borish zarur.
Bolalarni o'rganish ularga tarbiya va ta ’lim berish sifatini 
oshirishga bo'ysindirilm og'i lozim. O'quvchilarni muntazam 
tarzda o'rganish asosida boshlang‘ich jam oaga hamda alohida 
o'quvchilarga tarbiyaviy ta ’sir etishining yanada samarali usul va 
metodlarini tanlab olishga ijodiy yondashish mumkin bo'ladi. 
O'quvchilarning 
individual 
xususiyatlari, 
mayllari 
hamda 
qiziqishlarini qayd qilib berish bilangina cheklanib qolish 
n o to 'g 'ri bo'lur edi. Bu o'rganish asosida o'quvchilarning o'ziga 
xos xususiyatlarini hisobga olib, bular bilan olib boriladigan 
tarbiyaviy ishini tashkil etish muhimdir. O 'z o'quvchilarini yaxshi 
o'rganish demak, tashqi tomoniga emas, balki ular hulq-atvor 
sabablarini o'rganishga e ’tibor berish kerak.
4. O'quvchilarni tabiiy hayot va ish faoliyati sharoitida 
o'rganish.
O'quvchini ta ’lim jarayonida ijtimoiy foydali hayotga va 
jamoat ishiga jalb qilish lozim. O'qituvchilarning o'qituvchi va 
о ‘quvchilar jam oasi bilan, ota-onalar va tevarak-atrofidagi kishilar 
bilan munosabatlarga kirishini o ‘rgatish juda muhim ahamiyat 
kasb etadi. Bu munosabatlar jarayonida shaxs yanada to'la 
ochiladi. O'quvchilarni tabiiy hayot va kundalik xatti-harakat 
jarayonida o'rganish ularga haqiqiy baho berishga yordam beradi.
108

---

samarali yo'llarini faol ravishda qidirib topishdir. Bunday 
yondashishga faqat tarbiyalash va o'qitish qiyin b o ‘lgan 
o ‘quvchilargina emas, 
balki 
istisnosiz hamma o ‘quvchilar 
muhtojdir, tarbiyachining, o ‘qitnvchining vazifasi faqat qoloqlarni 
va intizomsizlarni ilg‘orlar va intizomlilar qatoriga yetkazib 
olishdangina iborat 
emas, 
balki 
shu 
bilan 
birga barcha 
o ‘quvchilarning, jum ladan, eng yaxshi, intizomli, bilimli, san’atga 
havasmand bolalarning ham aqliy, ham jism oniy quvvatlarini va 
tashkilotchilik qobiliyatlarini har tomonlama rivojlantirishdan 
iboratdir.
0 ‘quvchilarga tarbiya berish jarayonida ularga individual 
tarzda yondashish har qaysi o'quvchini o ‘z nazar-e’tiborida 
tutishdan, uning xususiyatlarini bilishdan, uning ijobiy xislatlariga 
tayanishdan, unga o g 'ir paytlarda muntazam yordam ko‘rsatib 
borishdan va uni yaxshi xatti-harakati uchun rag‘batlantirib 
turishdan iboratdir.
Hatto o'quvchilarni sinfda joylashtirish kabi ishlarda ham 
ularga 
individual 
yondashishga 
rioya 
qilmoq 
darkor. 
0 ‘quvchilarni 
o'rganish, 
qator 
talablarga 
javob 
bergan 
taqdirdagina, o‘z oldiga qo ‘yilgan natijalami beradi. M aktablar 
o ‘z tarbiyaviy ishini ko'p darajada yengillashtirish, bu tarbiyaviy 
ishni yanada aniq va maqsadga y o ‘naltirilgan tarzda olib borish 
ekanligini sinf rahbari uchun qoida tusiga kirm og'i zarur.
2. 0 ‘quvchilarni oTganib, ularga tarbiyaviy ta ’sir k o ‘rsatish.
O 'quvchi shaxsini o'rganish ham piravord maqsad emas, balki 
ularga ta’lim-tarbiya berish uchun zaruriy shart-sharoitdir. Odatda 
tajribali sinf rahbarlari oi'ganayotib tarbiya berish, tarbiyalayotib 
o'rganib borish qoidasiga amal qiladilar. 0 ‘quvchilami o ‘rganishi 
bu tarbiyachilar uchun muvaffaqiyatli tarbiyalashning zamriy 
shart-sharoiti b o iib xizmat qiladi, tarbiyalash esa o ‘z navbatida 
0
‘quvchilarni kamol toptirish jarayonida ularni o ‘rganishning 
asosiy y o ilarid an biri sinfdatida foydalaniladi. 0 ‘quvchilami 
o'rganish borasidagi ishlar shaxsning kamol topishida tabiiy 
tarzda faol ishtirok etish bilan, o'quvchilarda zaruriy m a’naviy 
xislatlar va xarakter xususiyatlarini tarkib toptirish bilan organik
107

---

Shunday qilib, rejalashtirishning har bir bosqichiga tayyorlanish 
muntazamolib boriladi. Jamoani va ayrim o'quvchilarni o'rganish 
yuzasidan olib borilgan barcha ishlar yakunida sinfga pedagogik 
tavsifnoms yoziladi. M azkur tavsifioma sinf jaraoasiniig o'ziga 
xos aniq xususiyatlarini hisobga olish imkonini beradi.
Har Hr sinf rahbari o ‘z-o‘zini boshqarishning say lab 
qo'yiladigan o'quvchilar qo‘mitasi hamda bolalar va yoshlar 
tashkilotla'i bilan birga ishlab, sinf jam oasiga rahbarlik qilish 
yuzasidan olib boriladigan amaliy ishlarda bu talabni ro'yobga 
chiqaradi.
Tajribali sinf rahbarlari o'zining kuzatishlari va xulosalarini 
alohida varaqlarga qisqacha qilib yozib boradi. Bular maxsus 
jildlarda saqlanadi. To'plangan m a’lumotlar o ‘quvchilar jamoasi 
hayotini, uning erishgan yutuqlari va kamchiliklarini keyinchalik 
tahlil qilish uchun xizmat qiladi.
Sinf rahbari o'quv yili oxirida sinf jamoasi ishini tahlil 
qilishga alchida e ’tibor beradi. Bunda rejada belgilangan vazifalar 
qanday ha etilganligini, sinf ijtimoiy hayotda qanday ishtirok 
etganligini mamlakatimizdagi va chet ellardagi voqealarga 
qanday qiraganligini, amalga oshirilgan ishlardan qaysilari 
muvaffaqiyatli 
bo'lgan 
va 
an ’anaga 
aylanishi 
kerakligini, 
o'quvchilar o ‘rtasida qanday munosabatlar vujudga kelganligini, 
sinf faollarining tashabbuskorligi, mustaqilligi, o b ro '-e’tibori va 
boshqa masalalarni atroflicha tahlil qilish muhimdir.
Sinf rahbari tajriba orttirgan sari ancha murakkab masalalar 
bilan 
qiziqa 
boshlaydi. 
Uni 
sinfdagi 
ishlar 
qanchalik 
muvaffaqiyatli o'tgani emas, balki ular o'quvchilarga qanday 
ta'sir ko'rsatgani, sinfning ijtimoiy foydali ishlarda ishtirok etishi 
emas, balki ishtirok etish sabablari qiziqtiradi.
Shuni nazarda tutish kerakki, sinf rahbari o ‘z sinf jamoasi 
oldiga qo'yadigan aniq tarbiyaviy vazifalari dastlabki vaqtlarda 
uncha murakkab bo'lm asligi mumkin.
Masalan, sinf rahbari sinfga kelgandan so‘ng deyarli hamma 
o'quvchilar yaxshi ishlashini, lekin ularning bir-biri bilan aloqasi

---

y o ‘qligini aniqladi. Bunday sinfda shunday bir ish topish kerakki. 
bu ish hamma o'quvchilarni yagona maqsadga olib borsin. 
Bolalarga bu vazifa - maktab hovlisida hashar o'tkazib, ekinlami 
parvarishlash topshiriladi. O 'z mazmuniga ko'ra juda oddiy 
b o ‘lgan bu topshiriq o'quvchilarda qiziqish uyg'otadi, uni tezroq 
bajarish ishtiyoqini hosil qiladi.
Boshqa bir sinf rahbari o 'z ishlarini tahlil qilib chiqib, 
shunday xulosaga keldi: sinfda ko‘p ishlarni o'zi bajaradi, 
o'quvchilar esa shaxsiy hayot egalari bo'lib emas, balki ko'pincha 
ishning 
ijrochilari 
bo'lib 
qoladilar. 
Shuning 
uchun 
u 
o'quvchilarning tashabbus va mustaqilligini rivojlantirish, barcha 
o'quvchilarni sinf ijtimoiy faoliyatiga jalb etish va har bir 
o'quvchida o'ziga yoqadigan ish bo'lishga erishish vazifasini 
qo'ydi. Shunday vazifa qo'ygach, sinf rahbari o'quvchilarning 
ko'pchilik 
qismini 
zam r 
malaka 
va 
ko'nikm alar 
bilan 
qurollantirish 
uchun 
o 'z
diqqat-e’tiborini 
sinf 
faollarini 
tarbiyalashga qaratish kerakligini tushunadi.
Ana shu taxiitda izchil ish olib borilsa, tarbiyaviy vazifalar 
o'quvchilar uchun qiziqarli, istiqbolli vazifalarga aylanadi.
Sinf rahbari turli rejalar tuzib olishi mumkin: kelajakka 
m o'ljallangan, y a ’ni istiqbolli (yillik, bir necha yillik) va 
muvaqqat (oylik, haftalik, kunlik).
X o'sh, rejaning asosiy manbai nimalardan iborat bo'lishi 
kerak?
Bosh manba - hukumatimizning farmon va qarorlari, 
prezidentimiz I.Karimovning qator risolalari hamda xalq ta’limi 
tiziminyng rasmiy yo'l-yo'riqlari, hujjatlari hisoblanadi.
Rejaning yana bir muhim manbai - o ‘tgan o'quv yilidagi 
tarbiyaviy tadbirlarning yutuq va kamchiliklari tahlilidir.
Reja quyidagi bir qator talablarga javob berishi kerak:
- rejaga Istiqlol g'oyalarini singdirish;
- rejaning shakl va yo'nalishlari rang-barang hamda istiqbolli 
bo'lishi;
- reja uzluksiz va izchil bo'lishi;
- rejaning aniqligi.
134

---

Ushbu talablaming qisqacha mazmuni bilan tanishib chiqamiz.