Тарихий манбашунослик

Mavzuni mustaxkamlash uchun berilgan savollar.
q. Elchi va sayexlarning asosiy ma3sadi nima?
w. Elchi va sayexlar esdaliklarida 3anday masalalar eritiladi?
e. Elchi va sayex esdaliklarini tarixni urganishdagi ilmiy axamiyati nimada?


19-mavzu. Turkiston Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davriga oid manbalar


Reja:
1. Asosiy siyosiy-ijtimoiy vokealar.
2. Maxalliy manbalar.
3. Rossiya manbalari.
4. Rasmiy xujjatlar va ushbu davr to`grisidagi adabiyotlar.


Asosiy tushunchalar: Chor Rossiya, Turkiston o`lkasi, mustamlaka, ok podshox, mardikor.


Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati.
1. I.A.Karimov. “Tarixiy xotirasiz kelajak uyk”-T., 2001.
2. I.A.Karimov. “Yuksak ma`naviyat engilmas kuch”-T., 2008.
3. Masal`skiy V.M. Xlopkovodstvo, oroshenie gosudarstvennыx zemel` i chastnaya predpriimchivost`. SPb, 1908; Turkestanskiy kray. SPb, 1913.
4. Krivoshein A.V. Zapiska glavnoupravlyayuщego zemledileim i zemleustroystvom o poezdke v Turkestan. SPb, 1912.

Movarounnaxrdagi yirik davlat bo`lgan Buxoro va Xiva xonligi XVIII asrning birinchi yarmida Eron shoxi Nodirshox ta`sir doiraisga tushdi. 1753 yili Nodirshoxni vasiy sifatida tan olgan Muxammad Raxim o`zini Buxoro amiri deb e`lon kildi va 1920 yiligacha xukm surgan mangitlar sulolasiga asos soldi.

Fagona vodiysida yashab turgan o`zbek kabilalaridan biri minglar o`z etakchisi Shoxruxbiyni xokimiyat tepasiga ko`tardilar va Ko`kon xonligi tashkil topdi.
XIX asr boshida Muxammad Raximxon avval (1806-1825) mustakil Xiva xoni sifatida mustakil faoliyat ko`rsata boshlaydi. Shunday kilib, XVIII oxiri XIX asr boshlarida Movarounnaxrda uchta mustakil davlat faoliyat ko`rsata boshlaydi.
Rossiya iktisodiy va xarbiy kudratga erishishi munosabati bilan uning Ko`kon, Xiva xonliklari va Buxoro amirligiga bo`lgan munosabatida istilochilik ruxi ustun kelib, XIX asrning ikkinchi yarmidan o`lkani zabt etishga kirishdi. 1860 yili Rossiya Ko`kon xonligiga karshi e`lon kilinmagan urush boshladi. Polkovnik Mixail Chernyaev 1864 yili avliyo ota shaxri tomon yurish boshladi va shaxarni egallab, general darajasiga ko`tarildi. 1865 yil general M.Chernyaev Toshkentni egalladi. 1866 yili general M.Chernyaev Buxoro amirligiga karshi istilochilik xarakatlarini boshladi va 2 yil davomida uning yarim xududining egalladi.
Rossiya xukumati yangi bosib olingan erlarni boshkarish uchun va bu xarakatni davom ettirishni muvofiklashtirish uchun 1867 yilning 11 iyulda Turkiston general gubernatorligini ta`sis etdi va uning raxbari etib general K.P.fond Kaufanni (1867-1881) tayinladi.
1872 yil oxirlarida xarbiy vazir boshchiligiga Peterburgda Turkiston, Orenberg, general – gubernatorlari va Kavkazdagi podshox noiblari ishtirokidagi maxfiy kengashda Xiva xonligini bosib olishga karor kilinadi. 1873 yili may oyida ruslar Xiva shaxrini egallaydilar.
Bu esa kuchayib borayotgan Rossiya davlatining osonlikcha o`lkani o`z ta`sir doirasiga o`tkazish imkonini berdi. 1917 yilgi Sank-Peterburgda yuz bergan Oktyabr` to`ntarilishi Rossiya davlati tarixida Sho`rolar xukmronligiga asos soldi.
Bu davrda yuz bergan vokealar bir toionda o`sha davr rasmiy xujjatlarida maxalliy xalk vakillari va rosiyalik mualliflar tomonidan turlicha yoritilgan. Mana shuning uchun xar manba aloxida o`rganilishi, turli tomonlar karashlari o`zaro kiyosiy taxlil kilinishi maksadga muvofik. Ushbu davr vokealari keyingi davr adabiyotlaridan xam turlicha talkin etib kelindi. Chunki ularga siyosiy tuzum tazyiki juda kuchli edi. O`zbekistonning mustakillikka erishishi bilan mustamlaka bavri tarixini xolislik va odilona tarzda yoritish imkoni yaratildi.