Tarihte ve Günümüzde Ortadoğu'da Türkmenler

14

 

  /  Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu 

Araplar) Türkler tarafından iskân edilmiĢti. Zira burası, ezeli bir Türk yurdu 

olan Kuzey ve Güney Azerbaycan‟ın, çok eski devirlerden bir Türk yerleĢim 

merkezi  olan  Hemedan  ve  Luristan‟ın  ve  eskiçağlardan  beri  Türk 

kavimlerinin  uğrak  ve  iskân  yeri  olan  Kuzey  ve  Güney  Doğu  Anadolu‟nun 

tarihsel, millî ve coğrafi parçasını oluĢturmaktadır. Ayrıca burası, tarihi Ġpek 

yolu üzerinde bulunması hasebiyle eski çağlardan beri Türk tüccarların sıklıkla 

uğradığı bir coğrafya haline gelmiĢti

40

.  

C. Ġslam Fetihleri ve Emevîlerin YanlıĢ Siyaseti 

Ġslam‟ın  Arap  Yarımadası‟nda  yayılması,  devamında  da  Hz.  Ömer 

döneminde  Sâsânî  devletinin  yıkılması  ve  aynı  halife  ile  Hz.  Osman 

döneminde  Ġran‟a  bağlı  bir  çok  eyalet  ve  Ģehrin  tamamen  fethedilmesi

41

, 

arkasından  da  Emeviler  döneminde  Mâveraünehr‟de  yer  alan  Buhara  ve 

Semerkant  Ģehirlerinin  Emevî  kumandanı  Kuteybe  b.  Müslim  el-Bâhilî 

tarafından çetin savaĢlar sonunda ele geçirilmesi

42

, Türk varlığı ve kültürünün, 

Irak  coğrafyasında  o  günkü  durumu  ile  yeniden  yeĢermesinin  dönüm 

noktalarından  birini  teĢkil  etmiĢtir.  Arapların  bu  fetih  hareketini,  adeta  bir 

devin  derin  uykusundan  uyandırılması,  bir  aslanın  ininden  çıkarılması  veya 

arıların  yuvasına  parmak  veya  çomak  sokulması  suretiyle  yuvalarından 

çıkarılıp  etrafa  dağılmalarına  sebep  olması  olayına  benzetmek  mümkündür. 

Zira  anılan  fetihler  esnasında  esir  düĢen  veya  anlaĢma  usulü  azatlı  köle 

statüsüne  tabi  tutulan  binlerce  Türk  askeri,  Irak‟ın  Basra,  Kufe  ve  Vâsıt

43

 

                                                 

40

  el-Makdisî,  Ahsenü‟t-Tekâsîm  fi  Ma‟rifeti‟l-Ekâlîm,  Leiden,  1904,  s.  119-135;  Guy  Le 

Strange, Büldânü‟l-Hilâfeti‟Ģ-ġarkıyye, (Arp Trc. BeĢîr Fransîs-Gorgis Avvâd), Beyrut, (Trz.), s. 

76-95. 

41

 Ġbn A‟sem el-Kûfî, Ebu Muhammed Ahmed,  Kitâbu‟l-Fütûh, Beyrut, 1991, c. I, s. 154-

168, 210-221, c. II, 336-339. 

42

  ġemsüddin  Muhammed  b.  Ahmed  b.  Osman  ez-Zehebî,  ez-Zehebî,  Tarihu‟l-Ġslam  ve 

Vefeyâtü‟l-MeĢâhîr ve‟l-A‟lâm, (Thk. Ömer Abdusselâm Tedmürî), Beyrut, 1990, c. VI, s. 27-28, 

30,  34,  36-37;  Seyyid  Rıdvan  Ali,  “el-Beyrunî  ve  Tarihsel  AraĢtırma  Metodu”,  (Çev. 

Abdulhalik Bakır), Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler I, Ankara, 2008, s. 421. 

43

  Vâsıt,  Emevî  dönemi  Irak  Genel  valisi  el-Haccâc  b.  Yusuf  es-Sakafî  tarafından  ġam 

ordularının  bir  askeri  garnizonu  olarak  H.  83/M  702-H.  86/M.  705  yılları  arasında 

kurulmuĢtur.  Burası  Basra,  Ehvaz  ve  Kûfe  arasında  kurulduğu  için  bu  adı  almıĢtır. 

Günümüzde  aynı  adı  taĢıyan  muhafazanın  merkezi  olan  Kûtü‟l‟Amâre‟nin  80  km. 

güneybatısında  Bağdat‟a  180  km.  uzaklıktadır.  Irak‟ta  bulunan  ve  aynı  adı  taĢıyan  yerleĢim 

merkezlerinden  ayırmak  için  buraya  Vâsıtu‟l-Kasab,  Vâsıtuırak,  Vâsıtu‟l-Haccâc  gibi  adlar 

verilmiĢtir.  Vâsıt,  Moğollar  tarafından  tahrip  edildiği  güne  kadar  özellikle  Emevîler  ve 

Abbasîler  zamanında  Irak‟ın  mamur  bir  Ģehri  olarak  Ģöhretini  devam  ettirmiĢtir.  YıkılıĢına 

kadar  bu  Ģehir,  Zencîler,  Karmatîler,  Berîdîler,  Mezyedîler,  Hamdânîler,  Büveyhîler, 

---

Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu

  /   15 

Ģehirlerine  yerleĢtirildi.  Bunun  sonucunda  da  Basra‟da  iskân  edilen  Türk 

askerlerinin ikamet ettikleri bir mahalleye de “Mahalletü‟l-Buhâriyye (Buhârâ 

Mahallesi)  adı  verildi

44

.  Bu  tarihten  bir  süre  önce  de  Ġslam  dininin,  Arap 

Yarım adasının dıĢında yayılması sonucunda, Ġran, Mâverâünnehr bölgesi ve 

Türklerin yaĢadığı diğer bölgelerden, bir kültür merkezi haline dönüĢen Basra, 

Kufe  ve  Vâsıt  Ģehirlerine  Fars  kökenli  âlimlerle  birlikte  Türk  âlimler  de 

gelmeye baĢlamıĢtı. Örneğin, Hz. Ali döneminde neredeyse Kufe nüfusunun 

yarısı Arap olmayan unsurlardan meydana geliyordu

45

. ġüphesiz ki bu yoğun 

kitle  arasında  önemli  miktarda  Türkler  de  bulunuyordu

46

.  Hz.  Ömer 

                                                                                                                         

Selçuklular,  Ġlhanlılar,  Timurlular,  Celâyirliler  ve  MuĢa‟Ģa‟lar  tarafından  yönetilmiĢtir.  ġehir, 

Hicrî  onuncu  yüzyılda  Dicle‟nin  mecrası  değiĢtikten  sonra  Ģöhretini  ve  önemini  yitirmeye 

baĢlamıĢtır.  Bkz.  el-Kazvinî,  Âsârü‟l-Bilâd  ve  Ahbâru‟l-„Ġbâd,  Beyrut,  (Trz.),  s.  478;  es-Seyyid 

Abdurrezzak el-Hasenî, el-„Ġrâk Kadîmen ve Hadîsen, Beyrut, 1971, s. 80-81; Cemâl Bâbân, Usûl 

Esmâ‟  ve‟l-Mevâki‟  el-„Ġrâkiyye,  Bağdad,  1989,  s.  304;  Ġsâ  Selman  Hamid,  Hadâretü‟l-„Ġrâk, 

(Tahtitu‟l-Müdün), Bağdat, 1984, c. IX, s. 20-28. 

44

 Suphi Saatçi, Tarihten Günümüze Irak Türkmenleri, Ġstanbul, 2007, s. 20. 

45

  Kufe  Ģehrine  zamanla  Arap  kökenli  kabileler  dıĢında,  Arap  olmayan  ve  Mevâli  diye 

adlandırılan  bazı  baĢka  unsurlar  da  yerleĢti.  Bu  toplulukların  en  önemlisi  Deylemlerdir. 

Bunlar,  Kufe‟ye  gelmeden  önce,  Fars  kumandanı  Rüstem‟in  ordusunda  yer  alarak  Kâdisiye 

savaĢında  Müslümanlara  karĢı  savaĢtılar.  Fakat  onlar,  bu  savaĢ  esnasında  Ġslâm  ordusu 

baĢkumandanı Sa‟d b. Ebî Vakkas ile bir anlaĢma yaparak, arzu ettikleri bölgeye yerleĢmek ve 

diledikleri  Arap  kabilesinin  himayesine  girmek  Ģartı  karĢılığında  Müslüman  oldular. 

Arkasından  da  Kufe‟ye  yerleĢerek  Temîm  oğullarının  himayesi  altına  girdiler.  Abdulhalik 

Bakır, Hz. Ali ve Dönemi, Ankara, 2004, s. 467. Kufe‟de köken olarak Arap olmayan diğer bir 

sosyal kitle de eskiden Hindistan ve Ġran vatandaĢı  olan  Zutt ve Seyâbice gruplarıydı.  Hz. 

Osman  döneminden  beri  Basra‟da  polis  teĢkilatında  görev  yapan  bu  sosyal  kitleye  mensup 

400  polis  veya  güvenlik  görevlisi  Cemel  Vakası‟ndan  önce  Hz.  ez-Zübeyr  ve  Hz.  Talha‟ya 

bağlı  kuvvetler  tarafından  öldürülmüĢtü.  Zutt  ve  Seyabice  grupları,  Hz.  Ömer  Döneminde 

gerçekleĢen Ebu Musâ el-EĢ‟arî‟nin fetih faaliyetleri sonucunda Ġslâm‟ı kabul ederek Basra ve 

Kufe‟ye yerleĢtirilmiĢlerdi. Bkz. Aynı eser, s. 436. 

46

 Arap tarihçiler, muhtemelen  millî veya etniksel bir kompleks etkisinde kalarak eskiden 

beri Türkleri, Çinli veya Fars olarak göstermeye ve tanıtmaya çalıĢmıĢlardır. Onların bu kötü 

alıĢkanlığı,  Türklerin  sosyal  ve  kültürel  yönlerini  de  kapsamaktadır.  Örneğin,  eskiçağlardan 

beri  birçok  kavim  ve  Türkler  tarafından  kutlanan  Nevruz  Bayramı  da  klasik  Arap 

kaynaklarında daha ziyade bir Fars bayramı olarak tanıtılmaktadır. Ayrıca Türk kökenli birçok 

Ġslam  filozofu  ve  âlimi  de  (Ġbn  Sinâ  ve  el-Beyrunî  baĢta  olmak  üzere)  onlar  tarafından  ya 

Arap  ya  da  Fars  kökenli  olarak  okuyuculara  sunulur.  Bkz.  en-Nüveyrî,  Nihâyetü‟l-Ereb  fi 

Funûni‟1-Edeb, Kahire, 1347, c. 1, s. 185; er-Reyyis, el-Harâc fî‟d-Devleti‟l-Ġslâmiyye, Mısır, 1957, 

s. 180-181; Mahmud ġît Hattâb, Kâdetü Fethi Bilâdi Fâris (Ġran), Beyrut, 1974, s. 34. Nevruz 

bayramı hakkında geniĢ bilgi için bkz. el-Beyrunî, el-Asâru‟l-Bâkiye ani‟l-Kurûni‟l-Hâliye, Mısır, 

1981,  s.  31-33;  Ahmed  b.  Fâris,  Kitâbu‟n-Nevrûz,  Nevâdiru‟l-Mahtûtât,  (Thk.  Abdussellâm 

Muhammed  Hârûn),  Mısır,  1972,  c.  II,  s.  23;  Batlaymus,  Zikru  mâ  Câe  fi‟n-Nevrûz  ve 

---