TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

233 

 

saxlanılırdı.  Həmin  Mada  torpaqları  yunan-makedoniyalıların  bilavasitə  hakimiyyəti 

altına  düşür  və  burada  onlar  hərbçilər  yaşayan  çoxlu  qəsəbə  salırlar.  Antik 

müəlliflərin  əsərlərində  bu  barədə  məlumat  qalmışdır. Polibi bildirir ki,  Aleksandrın 

təşəbbüsü  ilə  "Midiya  qonşu  barbar  xalqlardan  qorunmaq  üçün  hər  tərəfdən  Hellin 

şəhərləri  ilə  əhatə  edilmişdir".  Sonralar  Ammian  Merselin  yazırdı:  "Midiyada  varlı 

şəhərlər də, qala tipində tikilmiş məskənlər də, əhali də eyni dərəcədə çoxdur". 

Hellinizm  Aşağı Madanın  məişətinə,  mədəniyyətinə, siyasi həyatına  dərindən 

nüfuz  etmiş, ölkə  ayrı-ayrı  hissələrə  parçalanaraq  əvvəlki siyasi birliyindən  məhrum 

olmuş, onun əhalisi olan madalılar isə etnik simalarını itirib digər tayfalara və xalqlara 

qarışmışdılar. 

Kiçik Madaya gəlincə, o, getdikcə daha artıq dərəcədə əsil Madaya, əhalisi isə 

madalılara çevrilirdi. 

Görünür,  Atropatın  varisləri  də  çarlığın  banisinin  ənənəsini  davam  etdirərək, 

yunan-makedoniyalıların  ölkəyə  soxulmasına  "yol  vermirdilər",  hər  halda  mane 

olurdular. Yeri gəlmişkən, deyək ki, bu, Atropatenanın tarixinə dair yazılı qaynaqların 

yox dərəcəsində olmasının əsas səbəblərindəndir. 

Lakin  heç bir şeyə  baxmayaraq, Hellinizm  hər halda  Kiçik Madaya  da  nüfuz 

edirdi.  Burada  Hellinizm  ayinləri  aşılanır,  sinkretik  allahların  (yunan-İran   

allahlarının),      xüsusən      Herakl-Veretraqnanın  (?)  ibadətgahları  tikilirdi.  Kerefto 

dağlarından  bir  yunan  kitabəsi  tapılmışdır  ki,  o  kitabə  hardasa  Beotiyada  da, 

Arkadiyada  da,  yaxud  hər  hansı  başqa  bir  yunan  vilayətində  də  ola  bilərdi.  Aşkara 

çıxarılmış  məşhur  avroman  perqamentləri  yunan  dilinin,  yazısının  və  hüquq 

normalarının  Mada-Atropatenaya,  hətta  onun  kənd  rayonlarına  da  çox  dərin  nüfuz 

etdiyini  göstərir.  Bu  dövr  Yeni  Mada  çarlığının  möhkəmlənməsi  və  onun 

sərhədlərinin 

genişlənməsi  ilə  səciyyələnir.  Qonşu  vilayətlərdəki  yunan-

makedoniyalılar  kimi,  Atropatilər  də  geniş  şəhərsalma  işlərinə  başlamışdılar. 

Atropatenanın  antik  ənənə  ilə  salınan  bir  neçə  şəhəri  haqqında  məlumatımız  vardır. 

Bunlar  Qazaka,  Fanaspa,  Fraaspa,  Aqanzana  şəhərləri  və  Atropatena  ərazisində 

tapılmış  bir  neçə  qədim  yaşayış  yeri,  o  cümlədən  Mil  düzündəki  Təzəkənd  yaşayış 

yeridir.  Qədim  adlarını  bilmədiyimiz,  lakin  ümumən  antik  dövrə  aid  olan  bir  neçə 

başqa abidə də məlumdur. 

Atropatena  çarları  özlərinin  siyasi  və  iqtisadi  mövqelərini  möhkəmləndirərək 

Suriya,  erməni  və  Parfiya  padşahları  ilə  qohum  olurdular.  Onların  müttəfiqlik  və 

dostluq  əlaqələri,  çox  güman  ki,  uzaq  şimala  -  albanlara,  sakesinlərə  və  müasir 

Azərbaycan Respublikası ərazisində yaşamış digər tayfalara qədər gedib çatırdı. 

Yeni  Mada  çarlığının  hökmdarları,  çox  güman  ki,  o  cümlədən  Atropat  özü 

artıq  IV  əsrin  lap  sonunda  İran  satraplıqlarına  yiyələnmiş  Selevkin  (302-281) 

qəsdlərindən ölkəni nə yolla olursa-olsun qorumaq məcburiyyətində qalmışdılar. 

---

234 

 

Lakin  Selevkin  və  hakimiyyətə  onunla  şərik  olan  Antioxun  bütün  ciddi-

cəhdlərinə  baxmayaraq,  e.ə.  III  əsrin  ortalarına  yaxın  Selevkilər  dövləti  fəlakət 

həddinə  çatdı.  Baktriya,  Soqdiana  və  Parfiya  əldən  çıxdı.  Tezliklə  müstəqil  Parfiya 

dövləti meydana gəldi və ona Asiya tarixində mühüm rol oynamaq nəsib oldu. 

Kaspi dənizini öyrənmək məqsədilə Heraklid (hələ Aleksandrın sağlığında) və 

Patrokl  (e.ə.  təqribən  285-280-ci  illərdə)  tərəfindən  təşkil  edilmiş  ekspedisiyaların 

Mada-Atropatenaya  necə təsir göstərdiyi barədə heç nə bilmirik. Demək lazımdır  ki, 

bu  iki  ekspedisiyadan  heç  birinin  əməli  əhəmiyyəti  olmamışdı  və  Selevkilərin  başı 

digər  işlərə  elə  qarışmışdı  ki,  Kaspiyə  ekspedisiyalar  göndərmək  onların  gözünə 

görünmürdü. 

Aleksandrın parçalanmış monarxiyasını yenidən bölmək uğrunda mübarizə e.ə. 

bütün  III  əsr  ərzində  ara  vermədi.  Diadoxları  (hərfən:  varislər)  epiqonlar  (hərfən: 

sonra  doğulmuşlar,  törəmələr)  əvəz  etdi.  Aleksandrın  sərkərdələrinin  -  Ptolemeyin, 

Selevkin  və  b.  varisləri  Kiçik  Asiyada,  Suriyada,  Finikiyada,  Yunanıstanda, 

Makedoniyada rəqabəti davam etdirirdilər. 

Atropatdan  və  onun  zamanındakı  hadisələrdən  sonra  yazılı  qaynaqda 

Atropatenanın  adı  ilk  dəfə  e.ə.  III  əsrin  iyirminci  illərində  çəkilir.  Söhbət  Polibinin 

əsərinin bir parçasından gedir. 

E.ə.  III  əsrin  20-ci  illərində  Atropatena  taxt-tacında  biz  Arazın  yalnız 

cənubunda deyil, şimalında da çox geniş əraziyə malik olan "ən qüdrətli və ən müdrik 

hökmdarı",  "atropatilər  və  onlarla  həmsərhəd  xalqlar  üzərində"  [Polibi]  hökmranlıq 

edən  Artabazanı  görürük.  Polibinin  dediyinə  görə,  Artabazanın  dövləti  Kaspi 

dənizindən Rioni çayının yuxarılarınadək uzanırdı; beləliklə, Ermənistanı və İberiyanı 

da, hər halda onların müəyyən bir hissəsini əhatə edirdi. Bu vilayət, yunan müəllifinin 

(Polibinin)  təsdiq  etdiyinə  görə,  "...Midiya  ilə  yanaşı  olub  ondan  dar  silsiləsi  ilə 

ayrılır,  onun  bəzi  hissələri  Fasisdən  (Rionidən  -  məsul  red.)  yuxarıdakı  yerlərdə 

Pontun (Qara dənizin - məsul red.) üzərində yüksəlir; digər tərəfdən o, Hirkan (Kaspi 

-  məsul  red.)  dənizinə  qədər  çatır.  Vilayətdə  əsasən  at  belində  vuruşan  və  müharibə 

üçün  daha  nə  lazımdırsa  hamısına  kifayət  qədər  malik  olan  güclü  bir  xalq  yaşayır". 

Gürcü mənbələrinə görə, e.ə. III əsr Kartli (İber) çarlığı tarixində "fars" elementlərinin 

(bu  adın  altında  Atropatena  midiyalılarını  düşünmək  lazımdır)  üstünlüyü  dövrü 

olmuşdur. Məhz bu zaman Atropatena ilə Ermənistan arasında sıx siyasi,  mədəni və 

digər  əlaqələr  yaranır.  Bu  dövrün  erməni  əyanları  arasında  anadangəlmə 

atropatenalılar az deyildi. Atropatena və erməni kübarları arasında nikah əlaqələri isə 

adi hal idi. Ermənistanla münasibətlər heç də həmişə rəvan  olmurdu.  Dostluq,  nikah  

əlaqələrini,    ənənəvi  mədəni-iqtisadi  təmasları  bir  çox  hallarda  açıq  düşmənçilik, 

bəzən hərbi toqquşmalar dərəcəsinə çatan düşmənçilik əvəz edirdi. E.ə. III əsrin sonu 

II  əsrin  əvvəlində  məhz  belə  olmuşdu.  O  zaman  şiddətli    çarpışmalar  nəticəsində 

Ermənistan  taxt-tacına  nəinki  Atropatena  dairələri  ilə  sıx  əlaqə  saxlayan,  hətta  bəlkə 

---