TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

185 

 

haqqında  da  məlumat  verir;  İşkuz  ölkəsi  Aşşurun  diplomatik  fəaliyyət  meydanının 

hüdudları  daxilində  idi,  yəni  Kür  çayının  orta  axarı    ilə    Urmiya  gölü    ətrafındakı   

Manna ərazisi arasında yerləşən vilayətləri əhatə edirdi. E.ə. VI əsrdə Aşgenaz (Skif) 

çarlığının  adının  Urartu,  Manna  və  Mada  ilə  bir  sırada  çəkilməsi  də  e.ə.  VII  əsrin 

təxminən  ikinci  yarısında  Ön  Asiya  vilayətlərində  hegemonluğu  müəyyən  müddət 

(Herodotdan gələn "28 il" rəqəmi, güman edildiyinə görə, şişirdilmiş rəqəmdir) əlinə 

keçirmiş  (bunu  arxeoloji  material  da  təsdiq  edir)  skiflərin  gücünə  və  qüdrətinə 

sübutdur. 

E.ə.  VI  əsrin  hələ  90-cı  illərində  Skif  çarlığı  çox  zəhmli  bir  qüvvə  sayılırdı. 

Həmin  əsrin  ancaq  80-ci  illərində  "şimalın  (yəni  skif  -  məsul  red.)  hökmdarları" 

haqqında həlak olmuş bir xalqdan danışılan kimi danışılır. 

---

186 

 

Skif çarlığının tarixi müqəddəratı irandilli mühacirlərin böyük kütlələrinin Ön 

Asiya  vilayətlərinə  gəlməsi  və  bu  regionda  coşqun  fəaliyyət    göstərməsi      ilə  

bilavasitə    bağlıdır.      Adətən    skiflər  adlandırılan  bu  tayfalar  içərisində  skiflərdən 

başqa saklar da var idi. 

Aşşur  mətnlərində  skiflərin  adı  ilk  dəfə  e.ə.  680-ci  il  ilə  674-cü  il    arasında, 

çox ehtimal ki, e.ə. 674-cü ilin ortalarında çəkilir. 

Ola  bilsin  ki,  e.ə.  674-cü  (?)  ilin  ortalarında  skif  qoşunları  artıq  mannalılar 

ölkəsinin  vilayətlərində  "yaşayırlar"  (qədim  mətni  belə  də

 

tərcümə  etmək  olar: 

"olurlar", "sakindirlər" və i.a. - məsul red.).  

Yazılı qaynaqların  məlumatından belə  bir nəticə  çıxarmaq  olar  ki,  skiflər Ön 

Asiyaya kimmerlərin ardınca gəlmişlər və Herodotun bu hadisələr haqqında dedikləri 

- yalnız skiflərin kimmerləri təqib etməsindən başqa - həqiqətə yaxın idi. 

Bu  vaxtdan  başlayaraq  Aşşur  kitabələri  skifləri  ən  əvvəl  Manna  və  qismən 

Mada ilə əlaqələndirir. E.ə. VII əsrin artıq 70-ci illərində İşpakay (lspakaja, Ispaka'ä) 

başda olmaqla skiflər mannalıların müttəfiqi kimi çıxış edirlər. 

Deməli,  təxminən  e.ə.  VII  əsrin  70-ci  illərinin  axırlarında  Skif  çarlığı  artıq 

mövcud idi. Özü də onu Manna-Mada torpaqlarının bilavasitə yaxınlığında, ola bilsin, 

Kürdən  (Sakasena  rayonunda)  başlanan  və  Arazdan  cənubda,  ta  Şimali  Manna 

vilayətinədək uzanan zolaqda axtarmaq lazımdır. Aşşur mətnlərinin sübut etdiyi kimi, 

miqrasiyanın ən erkən, ilk axınları məhz buraya yönəlmişdi.  

Skif  tayfalarının  Qafqaza  və  Ön  Asiyaya,  o  cümlədən  də  Azərbaycana  axını 

kütləvi  köç  deyildi,  çox  ehtimal  ki,  hərbi  basqınlar  idi.  İşğal  edilmiş  vilayətlərin 

müxtəlif  hissələrində  köçkünlər  düşərgələr  salır,  buradan  onların  çox  böyük  atlı 

dəstələri  bəzən  uzaq  rayonlara  da  reydlər  edirdilər.  Azərbaycanda  skiflər  o  qədər  də 

çox deyildi. Azərbaycan əhalisinin əsas kütləsi aborigenlərdən ibarət idi.  

Skif  başçısı  İşpakay  Aşşur  mətnlərində  sadəcə  "işkuzlu",  yəni  "skif 

"adlandırılır.  Təxminən  eyni  rayonlarda  fəaliyyət  göstərən  Partatua  isə  ən  tezi  e.ə. 

673-cü  ilə  aid  olan  Aşşur  sənədində  artıq  "İşkuz  (ölkəsinin)  çarı",  yəni  "Skif 

çarlığının" çarı adlandırılmışdır.  

Azərbaycanda  "Skif  çarlığı"nın  tarixində  qaranlıq  nöqtələr  az  deyildir. 

Məsələn,  bilmirik  ki,  İşpakay  Partatuanın  sələfi  idi,  yoxsa  "onlar  iki  (düşmən)  skif 

koalisiyasının  başçıları  idilər?  Lakin  İşpakayın  skifləri,  şübhəsiz,  mannalıların  və 

görünür,  həm  də  madalıların  müttəfiqləri  idilər  və  bu  skif  sərkərdəsi  təxminən  e.ə. 

673-cü  ilin  axırlarında  həlak  olmuşdur.  Bu  da  ağlabatandır  ki,  İşkuz  ölkəsinin  çarı 

Partatua (onun hökmranlığı e.ə. 675-645-ci illərə aid edilir) lap əvvəldən aşşurlularla 

danışıqlara  başlamış  və  Assarxaddonun  qızını  almaq  üçün  elçi  göndərmişdi.  Bu 

vaxtdan  "Skif  çarlığı"  Aşşurun  sədaqətli  müttəfiqi  olmuşdur.  Bəlkə  də  yalnız  bu 

ittifaq  sayəsində  madalıların,  skiflərin  (İşpaka  başda  olmaqla,  Partatuanın 

əleyhdarlarının), kimmerlərin və  mannalıların  koalisiyası  Aşşur üzərində  tam qələbə 

---

187 

 

çala  bilməmişdi.  Partatuanın  skifləri  Neynəva  dövlətini  labüd  məhvdən  xilas 

etmişdilər. 

E.ə. VII əsrin 70-ci illəri, qismən də 60-cı illəri Azərbaycanda "Skif çarlığı"nın 

təşəkkül  dövrü  sayıla  bilər,  lakin  bu  "çarlıq"  spesifik  köçəri  dövlətinin  əlamətlərinə 

malik olsa da, onu dövlət qurumu hesab etmək çətindir. 

Adətən  Prototinin  (Aşşur  qaynaqlarında  Partatua)  oğlu  Madinin  adı  ilə 

əlaqələndirilən  dövrdə  skiflərin  Ön  Asiyadakı  fəaliyyətində  qaranlıq  nöqtələr  az 

deyildir. 

Herodota görə, skiflərin Ön Asiyaya ilk gəlişi Prototinin adı ilə yox, Madinin 

adı  ilə  bağlıdır  və  guya  məhz  Kiaksar  Aşşur  ilə  müharibə  apardığı  vaxt  Madi 

kimmeriləri  təqib  eləyə-eləyə  Madaya  girmişdir.  Herodotun  verdiyi  məlumata  görə, 

skiflər Madaya, (daha doğrusu, Şimali Azərbaycan vilayətlərinə) Dərbənd keçidindən 

soxulmuşlar  ("skiflər...  düz  yoldan  burulub,  xeyli  uzun  olan  yuxarı  yolla  getmişlər, 

Qafqaz  dağları  sağda  qalmışdır").  Herodot  yazır:  "Bu  yerdə  midiyalılar  skiflərlə 

vuruşmuşlar.  Midiyalılar  basılmış  və  öz  hökmranlığını  itirmiş,  skiflər  isə  bütün 

Asiyaya yiyələnmişlər. Skiflər buradan Misir üzərinə getmiş və öz yollarında hər şeyi 

viran etmişlər. Misir çarı Psametix skifləri Fələstin Suriyasında qarşılamış, hədiyyələr 

və yalvar-yaxarla onları ayaq saxlamağa razı salmışdır... 

Skiflər Asiyada iyirmi səkkiz il hökm sürmüş, israfçılıq və savaşqanlıqları ilə 

hər şeyi tam bərbad hala salmışdılar. Çünki onlar hər bir [xalqdan] müəyyən edilmiş 

bacı  toplamaqla  kifayətlənməyib,    ölkəni    gəzərək,    əllərinə    nə    keçirdisə,    qarət  

edirdilər... " [I, 104-105]. 

Burada  təsvir  edilən  vəziyyət  vaxt  etibarilə  e.ə.  VII  əsrin  50-ci  illərinə  deyil, 

sonuna daha çox uyğun gəlir, çünki skif hökmranlığınn "bütün Asiyaya" yayılması və 

skiflərin  butün  Asiyada  "savaşqanlıq"  etməsi,  Herodotdan  asılı  olmayan  mənbələrə 

görə, məhz göstərilən dövrdə baş vermişdir. 

Qələmə  aldıqları  hadisələrin  müasirləri  və  şahidləri  olan  Bibliya  müəllifləri 

yazırlar  ki,  Ön  Asiyanın  müxtəlif  vilayətlərinin  sakinləri  "uzaq  yerdən,  dünyanın 

qurtaracağından",  "şimaldan",  "Şimal  torpaqlarından"  olan  xalqın,  "qüvvəli"  və 

"qədim",  lakin  həyasız"  xalqın  basqını  gözlənəndə  qorxuya  düşür  və  dəhşətə 

gəlirdilər,  o  xalqın  ki,  "sənin  nə  taxılından,  nə  şərabından,  nə  zeytun  yağından,  nə 

dana-buzovundan,  nə  də  qoyun-quzundan  sənə  heç  nə  saxlamayacaq,  nəhayət,  sənin 

özünün  də  axırına  çıxacaqdır"  [Deut.,  28,  49],  "ümidini  bağladığın 

möhkəmləndirilmiş şəhərlərini qılıncdan keçirəcəkdir" [J e r e m., 5, 18]. "Şimaldan" 

olan xalqın skiflərlə eyniliyinə şəkk-şübhə ola bilməz. Maraqlıdır ki, Mada çarlığını 

darmadağın  etmiş  skiflərin  Urartuya,  Aşşura,  Suriyaya,  Fələstinə    və  hətta  Misirə 

basqınlar  etdikləri    haqqında  yazılı  mənbələrin  məlumatı  adları  çəkilən  vilayətlərdə 

skiflərin  məhz  e.ə.  VII  əsrin  sonunda  -  VI  əsrin  əvvəllərində  coşqun  fəaliyyət 

göstərdiklərinə şəhadət verən arxeoloji materiallarla da təsdiq olunur.  

---