TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

190 

 

Arrian III Daranın məğlubiyyətindən sonra ona kömək etməli olan hansısa skiflərdən 

söz açır [III, 19, 3]. 

Azı  5-6  yüzillik  ərzində  skiflər  Azərbaycanda  fəaliyyət  göstərən  bir  qüvvə 

olmuşdular. 

Skiflərin  bir  hissəsi  Qara  dənizin  şimal  sahillərindəki  vilayətlərə  qayıtmış, 

buraya  Ön  Asiya  mədəniyyətinin,  xüsusən  incəsənətdə  "heyvani  üslub"  deyilən 

üslubun bir çox ünsürlərini gətirmişdilər. 

Azərbaycan  ərazisində  skiflər  sayca  aborigenlərə  nisbətən  kiçik  bir  təbəqə 

təşkil edirdilər. 

Skiflər xüsusən hərbi iş sahəsində Azərbaycanın yerli əhalisinin mədəniyyətinə 

müəyyən təsir göstərmişdilər. Aborigenlər onlardan at belindən ox atmaq taktikasını 

öyrənirdilər.  Herodot  yazır  ki,  madalılar  öz  oğullarını  atıcılıq  təlimi  keçmək  üçün 

skiflərin yanında şagirdliyə qoyurdular [I, 73]. 

"Skif çarlığı" Azərbaycan zonasında nisbətən sabit əraziyə malik idi. Bu çarlıq 

azı 80 il yaşadı.  Onun öz  hakim sülaləsi vardı.  Çarlar bu sülalənin  nümayəndələrini 

özlərinə  bərabər  tutur  və  onlarla  hesablaşırdılar.  Madinin  hakimiyyəti  zamanında 

"Skif  çarlığı"  böyük  imperiyaya  çevrilmiş,  Asiyada  isə  skif  hegemonluğu  dövrü 

başlanmışdı.  Azərbaycan  tarixində  skiflərin  rolu  və  əhəmiyyəti  böyükdür...  Skif 

tayfaları  Qara  dəniz  sahili  Skifiyasının  tarixinə  də  böyük  töhfə  vermişlər;  onlar 

Azərbaycandan  və  qonşu  vilayətlərdən  buraya  skif  mədəniyyətinin  tərkib  hissəsinə 

çevrilmiş  Ön  Asiya  sivilizasiyasının  bir  çox  realiyalarını,  o  cümlədən  "heyvan 

üslubu" gətirmişlər. 

---

191 

 

X   FƏSİL 

 

CƏNUBĠ AZƏRBAYCANIN MĠDĠYALILAR 

(MADALILAR) TƏRƏFĠNDƏN ĠġĞALI. 

MANNA ÇARLIĞININ SÜQUTU 

 

Eə. VII əsrin ortalarına doğru aşşurlular tərəfindən məğlubiyyətə uğradıldıqdan 

sonra  Manna  böyük  dövlət  kimi  öz  mövqeyini  itirdi.  Manna  kimmerlər,  skiflər  və 

madalılarla mövcud olan ittifaqı sayəsində xeyli dərəcədə gücə və qüdrətə malik idi. 

Lakin əsrin 70-ci illərinin sonlarına doğru skiflərin bir qisminin xəyanəti nəticəsində 

bu  ittifaq  dağıldı.  Partatua  başda  olmaqla  aşşurluların  tərəfinə  keçmiş  skiflərin  bir 

qismi Asarxaddona mannalılara zərbə endirməkdə yardım etdi. İşpakay başda olmaqla 

skiflərin  digər  qismi  isə  mannalılarla  ittifaq  münasibətlərini  davam  etdirdi.  Aşşur 

hökmdarı  "Mannalılar  ölkəsi  əhalisini  pərən-pərən  saldım...,  mannalıları  xilas 

etməmiş  skif,  (onların)  müttəfiqi  İşpakanın  qoşunlarını  silahla  qırdım"  -  deyə 

öyünürdü. 

Artıq Aşşurbanipalın hakimiyyəti dövründə (668-627-ci illər), təqribən 660-cı 

ildə  aşşurlular  Mannanı  çox  ağır  məğlubiyyətə  uğratdılar,  onu  əski  qüvvəsindən  qəti 

şəkildə məhrum etdilər. Manna Nenəva hakimlərinin vassalı səviyyəsinə endirildi və 

o  öz  süqutuna  qədər  Nenəva  hakimlərinə  sadiq  qaldı.  Bu  hal  ona  səbəb  oldu  ki, 

madalılar indi əski müttəfiqləri olmuş mannalılara rəqib kimi yanaşmağa başladılar. 

Mada çarlığı artıq VII əsrin ortalarında kifayət dərəcədə böyük qüvvə idi. Əgər 

Herodota  inansaq,  Mada  hökmdarı  Fraorta  (bəzi  tadqiqatçılar  onu  Kaştariti  ilə 

eyniləşdirirlər) Aşşura hücum etdi. Lakin Herodotun yazdığı kimi, aşşurlular o dövrdə 

hələ  də  "yaxşı  vəziyyətdə  idilər".  Həqiqətən  də  əsrin  50-ci  illərinin  böhranından 

uğurla çıxmış Aşşur dövləti Misir ərazisini itirməsinə baxmayaraq, "hələ də ən böyük 

dövlət  idi  və  Şərqdə  Zaqros  dağlarından  başlayaraq  qərbdə  Suriya-Finikiya 

torpaqlarınadək  olan  böyük  əraziyə  sahib  idi.  Aşşur  hökmdarını  hələ  də  uğur  və 

qələbə  təntənəsi  müşayiət  edirdi.  Hökmdarın  qardaşı  -  Babil  hakimi  əzilmiş,  üç 

müharibədə  Aşşurun  əski  rəqibi  olan  Elam  məğlubiyyətə  uğradılmış,  Manna  və 

kimmerlər darmadağın olunmuş, Lidiya və Urartu alçaldılmışdı. 

Lakin  skif  hökmranlığından azad olmuş Mada  tezliklə  Ön  Asiyanın  ən güclü 

dövlətinə çevrildi. 

Uvaxşatranın  (Kiaksarın,  625-584-cü  illər)  simasında  Mada  taxtına  çox 

qabiliyyətli  şəxsiyyətin  çıxdığı  şübhəsiz  idi.  Tamamilə  əlverişli  olmayan  şəraitdə 

hakimiyyətə  gəlmiş  Kiaksar  dərhal  Mada  qoşununun  yenidən  təşkil  edilməsi  ilə 

məşğul oldu və Mada tarixində ilk nizami ordunu yaratdı. 

VII  əsrin  30-20-ci  illərində  beynəlxalq  şərait  Aşşur  dövlətinin  mənafelərinin 

əksinə  olaraq  əhəmiyyətli  dərəcədə  dəyişdi.  Vəziyyət  getdikcə  gərginləşirdi.  Xaldey 

---

192 

 

Babilinin  hökmdarı  Nabupalasar  yaranmış  şəraitdən  istifadə  etmək  qərarına  gəldi. 

Xaldeylər şimal  istiqamətində irəliləməyə başladılar. 

616-cı  ildə  Nabupalasar  aşşurluları  güclü  məğlubiyyətə  uğratdı.  "Kedd 

xronikası"nda  deyilir  ki,  Nabupalasar  "asşurlulardan  böyük  qənimət  ələ  keçirdi, 

onların köməyinə gəlmiş mannalılar və əyanları ələ keçirildilər"... 

Madalılar  xaldeylərin  təbii  müttəfiqləri  oldular.  616-cı  ildə  Kiaksar  Aşşura 

qarşı açıq çıxış edərək Arrapxa vilayətini, sonra isə Aşşur şəhərini ələ keçirdi. Aşşur 

şəhəri  amansızcasına  əsasınadək  dağıdıldı.  İki  müttəfiq  -  Nabupalasar  və  Kiaksar 

Aşşurun  xarabalıqlarında  görüşdülər  və  "Kedd  xronikası‖nda  deyildiyi  kimi,  öz 

aralarında "dostluq və ittifaq bağladılar". 

Tezliklə  müttəfiqlər  qəti  tədbirlərə  keçdilər  və  612-ci  ildə  Nenəvanı  ələ 

keçirərək  onu  "təpələrə  və  xarabalıqlara  çevirdilər".  Peyğəmbər  Naum  şəhərin  qəti 

hücuma məruz qalmasının, ələ keçirilməsinin, talan olunmasının və dəhşətli taleyinin 

sarsıdıcı  mənzərəsini  vermişdir.  "Ulu  şəhər",  "üçgünlük  piyada  gedişlə  qət  olunan 

şəhər"...süquta  uğradı.  "Şirlər  yatağı"  olan  "azğın"    Nenəvanın  məhv  olması 

münasibətilə xalqların sevinci həqiqətən sonsuz idi. 

610-cu ildə  müttəfiqlər Xarranı  ələ keçirdilər, 605-ci ildə isə xaldeylər Misir-

Aşşur qoşunlarının son istinad məntəqəsi olan Karxemışa sahib oldular. Uzun zaman 

ərzində Qədim Şərqin xalqlarını qarət və məhv etmiş hərbi-quldarlıq dövləti dağıdıldı. 

Aşşur üzərində qazanılmış qələbənin nəticəsində Mada Ön Asiyanın böyük dövlətinə 

çevrildi. 

E.ə. VIII əsrin sonunda - VI əsrin başlanğıcında  madalılar Mannanı, Urartunu 

və  Skif  çarlığını  özlərinə  tabe  etdilər.  Lakin  həmin  siyasi  qurumlar  müəyyən  zaman 

ərzində özünü idarə edir, madalıların "kiçik" müttəfiqləri vəziyyətində çıxış edirdilər. 

Onlar  90-cı  illərin  sonlarınadək  bu  rolu  oynamaqda  davam  etdilər.  Manna  sonuncu 

dəfə 593-cü ildə peyğəmbər Yeremiya tərəfindən xatırlanmışdır. 

Lidiya  ilə  müharibə  ərəfəsində  (e.ə.  590-cı  ildə)  adları  çəkilmiş  üç  siyasi 

qurumun  özünüidarəsinə  son  qoyuldu  və  Mada  Cənubi  Azərbaycanın,  Urartunun  və 

Skif çarlığının torpaqlarının tam hakimiyyətə malik olan sahibinə çevrildi. 

Mannanın  işğalı  Mada  dövlətinin  bütün  iqtisadiyyatının  yüksəlişində  mühüm 

əhəmiyyətə malik idi. İnkişaf etmiş kənd təsərrüfatına, sənətkarlığa və şəhər həyatına 

malik  olan  Mannanın  ələ  keçirilməsi  madalılar  üçün  nisbətən  qabaqcıl  quldarlıq 

münasibətlərinə  uyğunlaşmaq  və  bağlanmaq  prosesində  mühüm  əhəmiyyət  kəsb 

edirdi.  Hətta  tabe  olunmuş,  fəth  edilmiş  Manna  Mada  imperiyasının  mədəni-iqtisadi 

mərkəzi olaraq qalırdı. 

Mada işğalı Mannanın özü üçün yalnız bir neçə əsr ərzində yerli dövlətçiliyin 

mövcudluğuna  son qoyulması ilə  deyil,  həm də  ölkənin etnik görkəminin dəyişməsi 

ilə  həlledici  rola  malik  idi.  Bu  zamandan  başlayaraq  intensiv  etnik  proseslərin 

nəticəsində yerli tayfalar tədricən Mada dilinin ləhcələrini qəbul edərək madalaşmağa, 

---