«тасдиљлайман»

Xudolar totemizm ta’sirida dastlab asosan xo‘jalikda foydalaniladigan 
uy hayvonlari qiyofasida tasvirlangan. Keyinchalik diniy ta’limotning 
takomillashib borishi bilan ular odam yoki yarim odam, yarim hayvon 
qiyofalarida tasvirlangan. Masalan, Osiris, Isida, Xator kabi xudolar odam 
qiyofasida, Gor burgut boshli odam, Set xo‘tik boshli, Tot laylak boshli 
mavjudot qiyofalarida tasvirlangan. 
Diniy qarashlarda totemizm bilan birga animizmning ta’siri kuchli 
bo‘lgan. Bu o‘lgan odamlarni ko‘mish marosimida yaqqol namoyon 
bo‘lgan. Rivoyatlarda aytilishicha, odamning ruhi o‘lmaydi. Insonda «Ka» 
va «Ba» ruhlari mavjud. Ular turli vazifalarni bajaradilar. «Ka» ruhi odam 
vafot etganidan keyin jismda qoladi. «Ba» ruhi esa tanani tark etib, narigi 
dunyoda safarini davom ettiradi va oxir-oqibatda ilgarigi jasadga qaytib 
keladi. Shundan keyin odam qayta tiriladi va abadiy rohat-farog‘at 
hukmron bo‘lgan ilohiy jamiyatda hayotini davom ettiradi.  
Odamning qayta tirilishi uchun bir qator vazifalarning hal etilishi talab 
qilingan. Birinchi navbatda «Ka» ruhini tanada saqlab qolish kerak 
bo‘lgan. Buning uchun marhumning jasadi mumiyolangan. Agar mumiyo 
vaqt va tabiat kuchlarining ta’sirida chirib ketsa, qo‘shimcha vosita sifatida 
qabrga kishining tasviri chizilgan yoki haykali qo‘yilgan. «Ka» ruhining 
tanada saqlanib qolishi «Ba» ruhining narigi dunyoda xudo bilan savol-
javob va turli xavf-xatarlardan muvaffaqiyatli o‘tishiga yordam beradi deb 
hisoblangan; ikkinchidan, «Ba» ruhi narigi dunyoda kishining tirikligida 
qilgan ishlari uchun xudo oldida javob beradi deb hisoblangan. Bundan 
o‘ta olmasa ruhni ajdaho yutib yuborgan, oqibatda uning narigi dunyodagi 
safari yakunlangan. So‘rovdan ijobiy natija bilan o‘tgan ruh esa tanaga 
qaytgan va odamning qayta tirilishiga qadar Ialu vodiysi (jannat)ga 
tushgan. 
Qadimgi Misrda siyosiy hokimiyatning markazlashuvi va davlat 
rahbarining cheklanmagan hokimiyatga ega ekanligi jahonda birinchi 
bo‘lib yakkaxudolilik ta’limotining yuzaga kelishiga sabab bo‘lgan. 
Miloddan avvalgi XV asrning oxirlarida mamlakatni boshqargan fir’avn 
Amenxotep IV  (oqsuyak  zodagonlar va kohinlarning hokimiyatni undan 
tortib olish uchun kurashiga zarba berish maqsadida) diniy islohot 
o‘tkazgan. Islohot natijasida ko‘pxudolilik bekor qilingan va yagona xudo 
Aton (Quyosh)ga sig‘inish joriy qilingan. Eski ibodatxonalar yopib 
qo‘yilgan va ularning mulklari musodara qilingan. Mamlakatning poytaxti 
yangi qurilgan Axetaton shahriga ko‘chirilgan. Fir’avn o‘zini Exnaton 
(Atonga xush yoqadigan) deb atalgan. Lekin islohot uchun hali tarixiy 
zarurat pishib yetilmagan va jamiyat yakkaxudolikni qabul qilishga ham 
 
45

---

tayyor bo‘lmagan. U ko‘proq siyosiy ahamiyatga ega bo‘lib, oqsuyak 
zodagon va kohinlarning jamiyatdagi iqtisodiy va siyosiy qudratiga zarba 
berish maqsadida amalga oshirilgan. Shu bois uning muvaffaqiyatsizlik 
bilan tugashi oldindan ma’lum bo‘lgan. Fir’avn vafot etganidan keyin 
diniy islohot bekor qilingan va u dahriy deb la’natlangan. Vaqt o‘tishi 
bilan avvalgi xudolarga sig‘inish yana qayta tiklangan. 
Xulosa sifatida qayd etish kerakki, Qadimgi Misr dinining g‘oyalari 
O‘rta dengiz havzasidagi G‘arb va Sharq xalqlari madaniyatining vujudga 
kelishi va rivojlanishida juda katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Ruhning 
o‘lmasligi, narigi dunyo, kishining xudo oldida javobgarligi va qayta 
tirilishi kabi fikrlar keyinchalik mintaqada vujudga kelgan yakkaxudolik 
ta’limotlarining g‘oyalari sifatida qabul qilingan hamda Qadimgi Misr 
madaniyatining rivojlanishiga ta’sir etgan. Qadimgi Sharq madaniy 
markazlarining ta’sirida O‘rta dengiz havzasida antik (lotincha antique – 
qadimgi degan ma’noni anglatadi), ya’ni Yunoniston (Gretsiya) va Rim 
davlatlarining madaniyati vujudga keldi. 
Qadimgi Gretsiya diniy tizimi 
Qadimgi Gretsiya diniy tizimi antik madaniyatning tarkibiy qismi 
sifatida boshqa qadimgi dinlar kabi uzoq rivojlanish bosqichidan o‘tgan. 
Bu davlatda diniy tizim Qadimgi Sharq sivilizatsiyalaridan o‘zgacha shart-
sharoitlarda yuzaga kelgan va rivojlangan. Gresiyada Misr va 
Mesopotamiyadagi kabi yirik daryolar bo‘lmagan. Xo‘jalikning asosini 
tashkil etuvchi agrar sohada ekin maydonlari lalmikor yerlar bo‘lib, 
ularning asosiy qismi xususiy mulkdorlarga qarashli bo‘lgan. 
Mamlakatning siyosiy tuzumi klassik qulchilik munosabatlariga 
asoslangan shahar-davlatlardan tashkil topgan. Ma’lumki, Qadimgi 
Gretsiyadan farqli o‘laroq, Qadimgi Sharqda qullar hech qachon asosiy 
ishlab chiqaruvchi kuch bo‘lmagan. 
Birinchi bo‘lib Qadimgi Gretsiyada davlatni demokratik boshqarish 
shakli paydo bo‘lgan. Keyinchalik cheklangan demokratiya deb ba-
holangan davlat boshqaruv shakli, garchi juda ko‘p kamchiliklari bo‘lsa-
da, aholining ma’lum bir qismiga keng huquq va erkinliklar bergan. 
Cheklangan demokratiya odamlarning o‘z ichki qobiliyatlari va is-
te’dodlarini namoyon qilishlari uchun Sharq davlatlaridagiga nisbatan 
keng imkoniyatlar yaratgan. Insonning oliy qadriyat ekanligi to‘g‘risidagi 
g‘oya paydo bo‘lgan va rivojlantirilgan. Yuqorida qayd etilgan 
xususiyatlar mamlakat diniy tizimida o‘z aksini topgan. 
 
46

---

Qadimgi Gretsiya diniy tizimi rivojlanishini ikki bosqichga bo‘lib 
o‘rganish mumkin: birinchi bosqich miloddan avvalgi III ming yillikning 
oxiridan II ming yillikning oxirlarigacha bo‘lgan davrni qamrab oladi. 
Birinchi bosqich Minoy (miloddan avvalgi III ming yillikning oxiri – 
miloddan avvalgi II ming yillikning birinchi yarmi) va Axeya (miloddan 
avvalgi 1500 – miloddan аввалги 1100 йиллар) даврларига бўлинади. 
Миной davrida diniy qarashlar, ibtidoiy din shakllarining таъсири 
кучли  бўлганлиги  сабабли  жуда  содда  бўлган. Diniy ta’limotda 
табиатни jonli ва g‘ayritabiiy кучга ega deb tasavvur qilish, xudolarni 
yarim odam, yarim hayvon qiyofasida тасвирлаш,  афсоналар vositasida 
диний ta’limotni tushuntirish кенг qo‘llanilgan. Табиат voqeliklari 
qatorida она ер алоћида улуѓланган. Грекларнинг диний ривоятларига 
кўра, бутун олам Yerdan paydo бўлган.  
Diniy qarashlarda она заминни zaminni ва унга unga grek jamiyatida 
ћали matriarxatning ta’siri kuchli ekanligi va дећќончилик xo‘jalikning 
asosiy tarmog‘iga aylanganidan dalolat beradi. Лекин ijtimoiy hayotda 
ibtidoiy din shakllarining ta’siri qanchalik kuchli bo‘lmasin, qudratli 
xudolarga sig‘inish uzil-kesil qaror topgan va keng yoyilgan. Дастлаб 
xudolar tabaqalarga bo‘linmagan. Keyinchalik Krit orolining yirik shahar-
davlat atrofida birlashtirilishi (miloddan avvalgi III ming yillikning oxiri) 
natijasida xudolar darajasida ham tabaqaviy bo‘linishlar boshlangan. Zevs 
xudosi (grekcha zeus – yorug‘ osmon degan ma’noni anglatadi; osmon, 
yorug‘lik, momaqaldiroq va chaqmoq худоси) bosh xudo va Minoy pod-
sholarining ajdodi sifatida ulug‘lana boshlangan. Xudolar asosan odam 
(antropomorf)  ва  ќисман  ярим yarim , yarim hayvon (zoomorf) qiyo-
falarida tasvirlangan. Tabiat voqeliklarida g‘ayritabiiy mavjudotlar (yarim 
xudolar) mavjudligiga ishonish saqlanib qolgan. 
Bu davrning diniy tizimida totemistik tasavvurlarning ta’siri kuchli 
bo‘lgan. Afsonalarga кўра, подшоћ ва давлат ћокимияти асослари asos-
lari  ва davlat hokimiyati ќўшилишларидан  пайдо  бўлган.  Ћўкиз 
qo‘shilishlaridan  тимсоли  бўлган.  Шу  боис  унинг  тасвири tasviri 
буюмларbuyumlarкийим-кечакларkechaklarmaishiy 
безаклари 
ва 
бошќа жойларда кўплаб joylarda . 
Miloddan avvalgi XV asrdan boshlab Qadimgi Gretsiyaning katta 
qismini Axeya qabilalari bosib olgan. Shuning uchun miloddan аввалги 
XV асрдан miloddan asrdan XI asrgacha bo‘lgan muddat Axeya davri deb 
ataladi. Axeya qabilalari bosib olingan xalqning ilg‘or madaniyatini, 
jumladan dinini yo‘q qilib tashlamaganlar. Axeyaliklar greklar diniy 
tizimini qabul qilganlar. Ayni paytda o‘zlarining xudolaridan ham voz 
 
47

---