«Tasdiqlayman» Oʻquv ishlari boʻyicha direktor oʻrinbosari, dotsent

Nazorat savollar

3. Don zaxiralarga deganda nima tushunasiz?

   
   

4. Zarakundalarga izox bering?

   
   

5. Zara deganda nima tushunasiz?

   
   

6. Donlarni zarakunandalar bilan zaralanishi qanday omillarga bog‘liq?

   
   

7. Xasharotlarning to‘liq rivojlanishida nechta bosqich mavjud?

   
   

8. Qo‘ng‘izlar don zahirasiga qanday ziyon yetkazadi?

   
   

9. Qo‘ng‘izlar turkumlarini izohlab bering.

   
   

10. Chaxlagichlarga izoh bering.

    
    

11. Kanalar zara keltirishi bo‘yicha necha guruxga bo‘linadi?

    
    

12. Saqlashda kanalar donga qanday zarar yetkazadi?

    
    

12-MA’RUZA SAQLASHDA DON ZAXIRALARI ZARARKUNANDALARIGA QARSHI KURASH

Reja:

1. Zararkunandalarga arshi kurash choralarining moxiyati va umumiy tasnifi.

2. Don zaxiralari zararkunandalariga kullaniladigan profi-laktik chora tadbirlar.

3. Qiruvchi kurash choralari.

Tayanch so‘z va iboralar.
1. Profilaktik chora tadbirlar- sanitar rejimlarga rioya qilish.
2.Qiruvchi chora-tadbirlar xashorat va kanalarni qirish tadbirlari.
3. Dizinseksiya-xashorat va kanalarga qarshi qiruvchi chora-tadbirlar.
4. Deratizatsiya-kemiruvchilarga qarshi chora-tadbirlar.
Zarakunandalarga harshi kurash choralarining moxiyati va umumiy tasnifi. Don maxsulotlarini xashoratlar olami vakillari, kanalar, kemiruvchilar va qushlar kabi turli zarakunandalar tomonidan nobud etilishi yoki zararlanishidan saqlash don mashsulotlari ishlab chiqaruvchi barcha tarmoqlardagi eng mushim xijalik tadbir shisoblanadi. Bu tadbirlarni itkazish uchun respublikamizda shar yili katta miqdorda meshnat , turli materiallar va moddiy xarajatlar sarf etiladi. Shuning uchun dunyoning kipgina mamlakatlarida, shu jumladan respublikamizda xam zarakunandalarga qarshi kurash usullarini takominlashtirish va tannarxini pasaytirish biyicha sistematik tadbirlar olib boriladi.
Don maxsulotlarini zararkunandalardan saqlashga qaratilgan barcha chora tadbirlarni ikkita katta guruxga bilish mumkin:


Ogoxlantiruvchi (profilaktik), ya’ni don maxsulotlarini yoki atrof muxit obyektlarining zarakunandalar bilan zararlanib qolishidan shimoya qilishga qaratilgan tadbirlar.

Qiruvchi, u yoki bu obyektda zararkunandalar aniqlangan shollardaqillaniladigan chora-tadbirlardir.
Don qabul qiluvchi korxonalar, elevator, un yorma va omixta yem zavodlarida quyidagi obyektlar zararkunandalar bilan zararlanishi mumkin:
- don va undan qayta ishlab olingan mashsulotlar, shu jumladan omixta yem sham;
- ishlab chiqaruvchi inshoatlar (omborxonalar, elevator va un zavodlari korpusi) va ularda joylashgan uskunalar;
- korxona territoriyasi;
- korxona ichida don va don maxsulotlarini tashish va joylashda (transportyorlar, avtomobillar, platformalli motovozlar va sh.) shamda temir yil suv va shosselarda tashishda qillaniladigan (vagon, avtomobil, kema va sh.) trasport vositalari;
- idishlar (qop, brezent va sh);
- don uyuminitozalashda ajratiladigan shamda donni un va yorma mashsulotlari ishlab chiqarish shosil biladigan chiqindilar;
- labortoriya inshoati, uskunalari va jishozlari;
Don zaxiralari zararkunadalarga qarshi qillaniladigan korxonaning texnik imkoniyatlari; dezinseksiya itkazish muddati; dezinseksiyani itkazish bilan bo\liq ishlarning tannarxi.
Shozirgi kunda qillanilayotgan barcha dezinseksiya turlarini ikkita yirik gurushga ajratsh mumkin: fizik- mexanik va kimyoviy.
Fizik-mexanik dezinseksiyalash usullari.
Bu gurushga mansub usullariga obyektni mexanik tozalash,termik ishlov berish turli nurlarni qillash kiradi.
Mexanik tozalash omborxona, don quritgich un, yorma omixta yem zavodlari, idishlar va tashuvchi vositalarni kimyoviy dezinseksiyalashdan avval o‘tkazilishi lozim bo‘lgan yordamchi zararsizlantiruchi vosita sifatida qo‘llaniladi.
Don uyumlarini zararsizlantirish uchun maxsus tozalash faqatgin quyidagi quydagi sholatlarda maqsadga muvofiqdir:
Keskin dezifeksiyalash vositalarini qillash imkoniyati bilmasa, saqlash sharoiti esa nomaqbul bilib, saqlanayotgan don va uru\da zararkunandalarning jadal rivojlanishi uchun shart- sharoitlar yetarlicha bilsa;
Zararsizlantirish bilan bir vaqtdda zarakunandalarning yashashi uchun noqulay sharoit yuzaga keladigan bilsa; odatda bu don uyumining yilning sovuq vaqtlarida tozalashni tashkil etishda yuzaga keladi, ya’ni tozalash bilan birga donning sovitilishiga erishiladi;
Don uyumining realizatsiya qilishdan oldin.
Don maxsulotlarini mexanik tozalash shunday shunday itkazilishi lozimki, bunday zararkunandalar ikkinchi bir obyektga itib ketmasligi kerak. Qayta foydalanish mumkin bilgan chiqindilar kimyoviy moddalar bilan zararsizlantiriladi. Iste’molga umuman yaroqsiz chiqindilar esa yoqib yuboriladi yoki omborxona territoriyasidan olib chiqilib, maxsus kovlangan chuqurlarga (1m dan kam bilmagan) kimib tashlanadi.

Termik dezinseksiya. Xashoratlar va kanalarning sharoratga sezgirligiga asoslangan. Mazkur organizmlarga xalokatli ta’sir etuvchi sharoratni qillash orqali obyektni tila zararsizlantirish mumkin.
Ishlab chiqarish amaliyotida quyidagi termik dezinseksiya turlari qillaniladi: donni don quritgichlarda quritish; don uyumi va don maxsulotlarinioftobda quritish; elektromagnit nurlarni qillash (infra qizil nurlar); yumshoq idishlar va mayda inventar ga quruq issiq bilan ishlov berish; yumshdq idishlar va mayda inventarlarga qaynoq suv bilan ishlov berish.
Kimyoviy usullarning umumiy tavsifi. Kimyoviy dezinseksiya va kemiruvchilarga qarshi kurashish (deratizatsiya) usullari shamda vsitalari mamlakatimiz, shuningdek dunyoning kipgina rivojlangan davlvtlarida keng qillaniladi.
Kimyoviy dezinseksiya yoki deratizatsiya itkazish uchun maxsus kimyoviy moddalardan foydalaniladi. Bu moddalar xatto kichik meyorlarda xam xashoratlar, kanalar va kemiruvchilarga xalokatli ta’sir etadi yoki uning organizmida chuqur izgarishlarni yuzaga keltiradi. Shozirgi kunda zararkunandalarga qarshi kurashishda qillaniladigan barcha kimyoviy zaxarli moddalar pestitsidlar deb ataladi.


Qillaniladigan obyekti biyicha pestitsidlar bir-biridan farqlanadi, ya’ni zasharli preparatlar muayyan obyektnigina dezinseksiyalash uchun qillaninishi mumkin. Masalan ba’zi moddalar don yuklanmagan bish omborlar va unga yondoshgan territoriyalarni dezinseksiyalashda qillanilsa, ba’zilari esa don va don mashsulotlarini dezinseksiyalashda qillaniladi, uchinchilari esa un va yorma zavodlari inshootlari va undagi uskunalarga ishlov berishda qillaniladi va shokazo.
Zararkunandalarning organizmga kirish yili va organizmga ta’sir etish mexanizmi biyicha pestitsidlarni tirt gurushga bilish mumkin: suv va oziqa bilan oshqozon – ichak orqali zararkunanda organizmga kirib boruvchi me’da–ichak orqali ta’sir etuvchi pestitsidlar; teri qoplamasi orqali organizmga kirib boruvchi-kontakt ta’sir etuvchi pestitsidlar; nafas olish organlari orqali kirib boruvchi-fumigantlar; birgalikda ta’sir etuvchi pestitsidlar.


Kimyoviy tarkibi va xossalari biyicha pestitsidlar quyidagicha bilinadi: kimyoviy turkumi, olinishi va qillanilishi. Don va don mashsulotlarini shimoya qilish uchun xlororganik va fosforganik pestitsidlar, shuningdek galogen tarkibli (xlor va brom) birikmalar qillaniladi.
Qillanish uslubi biyicha pestitsidlarni quyidagi gurushlarga bilish mumkin: changlatib qillaniladigan kukunlar, sepib qillaniladigan emulsiya, suspenziya va eritmalar, aerozol sholatidagi gazsimon moddalar; shuningdek zasharli yemlar.
Changlatish. Bu yerda ishlov beriladigan maxsus apparatlar-changlatgichlar yordamida kukun sholidagi preparatlar sepib chiqiladi. Kukunsimon preparatlar odatda zararkunandaning nerv va mushak tizimiga ta’sir etadi. Kukunsimon preparatlar dust deb ataladi.
Changlatish mamlakatimiz don mashsulotlari tizimida qillanilmaydi. Kukunsimon preparatlar faqatgina qishloq xijaligida uru\lik fondlarini zararsizlantirishda ishlatiladi.


Sepish (nam ishlov berish). Bu usulda zararsizlantiriladigan yuzaga maxsus sepuvchi apparatlar yordamida zasharli moddalar juda sham mayda tomchi sholida sepib chiqiladi. Sepish uchun eritma yoki emulsiya sholidagi suyuq moddalardan foydalaniladi. Bu usul nam dezinseksiya deb ataladi. Bu usul asosan omborlar va unga yondosh territoriyalar, kema, vagon va boshqa transport vositalarini zararsizlantirishda qillaniladi. Nam dezinseksiyalash uchun kontakt ta’sir etuvchi zasharlardan foydalaniladi.

Aerozollar. Bu usul qishloq xijaligida shamda bish omborxonalarga ishlov berishda keng qillaniladi. Bunday usulda zararsizlantirishda maxsus shosil qilingan tuman va tutunlardan foydalaniladi.

Fumigatsiya. Bu usulda zararsizlantirish uchun zasharli bu\lar va gazlardan foydalaniladi (gazatsiya).
Fumigatsiya xozirgi kunda deyarli dunyoning barcha mamlakatlarida don va don mashsulotlarini saqlovchi shamda qayta ishlovchi omborlar, korxonalar, un zavodlari va boshqa tarmoqlarni zararsizlantirishda qillaniladigan mushim va asosiy usullardan biri shisoblanadi.
Fumigatsiya jarayonida bu\lar va gazlar shavo bilan aralashib shar qanday bishliqqa kirib boradi bunda 100 foiz zararsizlantirishga erishish mumkin. Ammo, bu usulda yuqori samaradorlikka erishish uchun obyektning yetarlicha germetikligi zaruriy shart sharoit shisoblanadi.
Fumigatsiya jarayonining samaradorligi shamda uni itkazish texnikasi fumigantning qator xossalariga asosan aniqlanadi: uchuvchanligi, bu\lanish tezligi, fumigantning shavodagi diffuziyasi, fumigant bu\i yoki gazining shavoga inisbatan zichligi, portlash yoki yonishga moyilligi, sorbsiya va adsorbsiya xususiyatlari, metall va boshqa materiallarga ta’siri, degazatsiya sharoiti va shokazo.