TəBİƏt elmləRİ VƏ Tİbb seriyasi series of natural sciences and mediCİNE
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- 65 - Prunella grandiflora (L.) Scholl. - İriçiçək boğazotu Çoxillik çılpaq və ya zəif tükcüklü bitki olub, sürünən və ya dikduran kökümsova malikdir. Gövdəsi düz və ya azca əyilməklə, 15-60 sm uzunluğundadır. Yarpaqları saplaqlı, uzunsov və ya yumurtavari-uzunsov olub, bütövkənarlıdır. Çiçək altlığı pərdəli, dairəvi, kənarları kirpikcikli və qısa itiucludur. Hamaşçiçəkləri sıx, yumurtavari və ya uzunsov yarpaqlıdır. Yuxarı dodağının dişcikləri enli üçbucağabənzər, itisonluqlu, alt dodağı isə ikibölümlü olmaqla, lansetvari dişciklidir. Çiçək tacı 16-27 mm uzunluğunda yasəməni-bənövşəyi və ya qırmızımtıl olmaqla, çiçək borucuğu bir qədər əyilmişdir. Erkəkciyi uzun sapcıqdan və qısa, küt kiçik təpəcikdən ibarətdir. Erkəkciyi uzun sütuncuqludur. Fındıqcıq meyvələri dairəvi və ya dairəvi-yumurtavari formalı, 2 mm uzunluğunda, çılpaq olub, azacıq qabarıqdır. Tərkibində saponinlər, aşı maddələri, efir yağları, C və K vitaminləri vardır. Xalq təbabətində ishal, bağırsaq, öd, vərəm xəstəliklərində və şiş zamanı təyin edilir. Dekorativ bitki kimi də istifadə edilir. İyun-avqust aylarında çiçəkləyir və meyvə verir. Orta və yüksək dağlıq qurşaqlarının çəmən və meşə kənarlarında yayılmışdır (5, s. 298-301; 10, s. 39-46; 11, s. 59-66). Ümumi yayılması - Qafqaz (Ön, Qərbi və Şərqi Qafqaz), Krım, Orta Avropa, Balkan ölkələri, Kiçik Asiya, İran, Şimali Amerika. İlk dəfə Avropa ərazisindən elmə daxil edilmişdir. Naxçıvan Muxtar Respublikası Ordubad rayonu Unus, Culfa rayonu Göynük (şərq ərazisi) ərazilərinin təpəlik ətəklərində, əsasən sıx otluqlarda rast gəlinir. Prunella vulgaris L. - Adi boğazotu - 66 - Çoxillik ot bitkisi olub, sürünən uzun kökümsovsa malikdir. Gövdəsi düzqalxan və ya bir qədər əyilən, demək olar ki, çılpaq və ya məxməri tükcüklü olmaqla, (3) 8-40 (60) sm uzunluğundadır. Yarpaqları saplaqlı, 2-6 sm uzunluqda, 1-3 sm enində, yumurtavari və ya uzunsov- yumurtavari, adətən, pazvari, zirvəsi küt və ya iti, bütövkənarlı olub, seyrək dişciklidir. Çiçək köbəsi buruq başcıqlı və ya sünbüləbənzər, yumurtavari və ya uzunsov olmaqla, oturaq yarpaqlardan ibarətdir. Çiçək altlığı oturaq, enli yumurtavari, demək olar ki, dairəvi, ürəyəbənzər, zirvəsi qısa itiuclu, adətən purpur rəngdən, tünd-bənövşəyi rəngə qədər dəyişən tükcüklü olub, kənarları uzun kirpikciklərdən ibarətdir. Kasacığı ikidodaqlı, alt dodağı yarıya qədər ikibölümlü lansetvari dişcikli, üst dodağı isə qısa olub, itiuc sonluqla qurtarır. Çiçək tacı bənövşəyi, bəzən ağ, 8-12 sm uzunluğunda olub, borucuğu düzdür. Meyvəsi fındıqcıqlı, yumurtavari və ya ellipsvarı, 2 mm uzunluğunda, hamar və parlaq olub, xaricdən yastıdır. Kimyəvi tərkibi əsasən alkaloid, qeyri- üzvi duzlar (kalsium xlorid), efir yağı, kamfora, fenxon və fenxil spirtindən ibarətdir. Tərkibi C vitamini ilə zəngindir. Bu bitki olduqca zəhərlidir!!! Xalq təbabətində dəmləmə və bişirmələrindən qankəsici maddə kimi və iltihabi xəstəliklərdə, endemik ur, angina, yuxarı tənəffüs yollarının iltihabı, öskürək, mədə sancısında, ishal qanaxmalarında, ürək xəstəliklərində, epilepsiya, şəkərli diabet, difteriya, qızdırma ilə müşayiət edilən soyuqdəymələrdə, qırtlaq vərəmi, hipertireoz, qastroenterit, dezinteriya və ginekoloyi xəstəliklərdə işlədilir. Xaricə təyin edilən vannaları: eksudativ diatez, dəri, frunkulyoz, abses, stomatit xəstəliklərində olduqca səmərəlidir (16, s. 123-130; 17, s. 423-435). Çin təbabətində vərəm, endemik ur (zob), Koreya təbabətində sidik yolları, limfoma, xroniki artrit, hipertonik xəstəliklərdə və revmatik artritlərdə təyin edilir. Zəhərli bitki olduğundan olduqca ehtiyatla işlətmək lazımdır! ☼Bir çay qaşığı bitki 2 saat ərzində 1 stəkan qaynanmış suda dəmlənilir, bir xörək qaşığı məhlul gündə 3-4 dəfə qəbul edilir. Toxumlarında 16% yağ olur. May-iyun-avqust aylarında çiçəkləyir və meyvə verir (14, s. 283-284; 15, s. 491-496). Azərbaycanın Kür-Araz ərazilərinin aşağı qurşaqlardan, subalp qurşaqlarına qədər meşə, meşə kənarı, bozqır, kolluq, çəmən, bağ, arx və yol kənarlarında rast gəlinir. Mezofit bitki olub, boreal növ kimi yarımefemeroiddir. Ümumi yayılması - Bütün Qafqaz, Orta Avropa (şimali hissədən başqa), Qərbi və Şərqi Sibir, Uzaq Şərq, Orta Asiya, Türkmənistan dağlıq və Baltikyanı ölkələr, Kiçik Asiya, İran, Hindistan, Çin, Monqolstan, Şimali və Cənubi Amerika, Yaponiya və Avstraliyada yayılmışdır. İlk dəfə Avropadan elmə daxil edilmişdir. Naxçıvan Muxtar Respublikasının Şahbuz rayon Nurs (1600-1800 m.d.s.h), Culfa rayon Xəzinədərə və Paradaş ərazilərinin əsasən otluq yerlərində rast gəlinir. ƏDƏBİYYAT 1. Ələkbərov R.Ə. Naxçıvan Muxtar Respublikası florasında yayılan Dalamazkimilər (Lamiaceae Lindl.) fəsiləsinin Ziziphora L. cinsinə daxil olan növlərin müalicəvi xüsusiyyətləri Naxçıvan Bölməsinin Xəbərləri. Təbiət və texniki elmlər seriyası, 2013, №4, s. 132-138 2. Ələkbərov R.Ə. Naxçıvan Muxtar Respublikası florasında yayılan Dalamazkimilər (Lamiaceae Lindl.) fəsiləsinin Satureja L. (Çöl nanəsi) cinsinə daxil olan növlərin biomorfoekoloji və müalicəvi xüsusiyyətləri. Naxçıvan Bölməsinin Xəbərləri. Təbiət və texniki elmlər seriyası, 2014, №4, s. 115-119 3. Ələkbərov R.Ə., Qasımov H.Z. Gövdəsiz çaşır (Prongos acaulis L.) və Çiriş (Eresmus spectabilis (Bieb.) bitkiləri, onların faydalı xüsusiyyətləri. “Faydalı bitkilərdən istifadənin aktual problemləri” Bakı, 26-28 oktyabr, 2011,s. 97-100 4. Mehdiyeva N.P. Azərbaycanın dərman florasının biomüxtə lifliyi. Bakı, "Letterpress" nəşr, 2011, s. 188. 5. Səyyarə İbadullayeva, Ramiz Ələkbərov Dərman bitkiləri (Etnobotanika və Fitoterapiya) Medicial plants (Ethnobotany and Phytoterapya) Təhsil, Elm, Bakı, 2013, 331 s. 6. Talıbov T.H., İbrahimov Ə.Ş. Naxçıvan Muxtar Respublikası florasının taksonomik spektri (Ali sporlu, çılpaqtoxumlu və örtülütoxumlu bitkilər). Naxçıvan, Əcəmi, 2008, 364 s. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|