Telman hüseynov azərbaycan Respublikasının əməkdar iqtisadçısı, iqtisad elml
Yüklə 4,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4. stehsalın iqtisadi s əm ər əliliyin ə t əsir ed ən amill ər
Telman Huseynov
518 stehsalın maddi ünsürlərindən biri olan istehsal əsas fondla- rından istifadənin səmərəliliyinin ümumiləşdirici göstəricilərinə fondverimi və fondtutumu aiddirlər. Müəssisə üzrə fondverimi əmtəəlik, ümumi və ya xalis məhsulun istehsal əsas fondlarının orta illik dəyərinə nisbəti kimi müəyyən edi- lir və onların bir manatına düşən məhsul buraxılışını göstərir. Fond- verimi nə qədər yüksək olarsa, əsas fondlardan bir o qədər yaxşı isti- fadə olunar. Fondverimi göstəricisinin əksi fondtutumu adlanır və o, buraxılan məhsulun hər manatına düşən istehsal əsas fondlarının dəyəri ilə səciyyələnir. Müəssisə miqyasında istehsalın iqtisadi səmərəliliyinin öyrənil- məsi yalnız istehsalın ayrı-ayrı resursları üzrə deyil, həm də onların məcmuu üzrə də hesablanılır və təhlil edilir. Bunun üçün müəssisənin illik təsərrüfat fəaliyyətinin dəyər ifadə- sində nəticəsi onun il ərzində ya malik olduğu və ya da istehlak etdi- yi istehsal resurslarının dəyəri ilə müqaisə olunur. Müəssisənin illik fəaliyyətinin kəmiyyət tərəfini bir neçə göstərici ilə –ümumi, əmtəə- lik, realizə olunmuş, şərti-təmiz və s. göstəricilərlə öyrənmək olar. Bunlardan ən realı şərti-təmiz məhsuldur, çünki bu, müəssisənin özü- nün xidmətlərini səciyyələndirən yeganə göstəricidir. Bu göstərici isə iqtisadi məzmununa görə «əlavə olunmuş dəyər» göstəricisindən, demək olarki, fərqlənmir. Planlaşdırma və uçot praktikasında əlavə olunmuş dəyərin həcmi aşağıdakı düsturun köməyi ilə hesablanır. ƏD = ƏH + AA + RX + MM + SX Burada, ƏD – əlavə olunmuş dəyər, man; ƏH – bütün kateqoriyadan olan işçilərin əsas və əlavə əmək haqqı, man; AA – amortizasiya ayırmaları, man; RX – reklam xərcləri, man; MM – müəssisənin mənfəəti, man; SX – sair xərclər, man; Bazar iqtisadiyyatı şəraitində fəaliyyət göstərən müəssisələrdə is- tehsalın iqtisadi səmərəliliyini xarakterizə edən ümumiləşdirci bir
Fəsil 20. Firmanın təsərrüfat-kommersiya fəaliyyətinin səmərəliliyi
519 göstəricidən – «məcmuu amillərin məhsuldarlığı» adlanan bir gös- təricidən istifadə olunur. Bu göstərici aşağıdakı düsturun köməyilə hesablanır: S m.ə = ŞTM
ƏH + AA + KX Burada, S m.ə – məcmuu amillərin, istehsalın iqtisadi səmərəliliyidir; ŞTM – şərti-təmiz məhsulun dəyəridir, əlavə olunmuş də- yərin həcmidir; ƏH – iş qüvvəsinin dəyəridir (bütün kateqoriyadan olan iş- çilərin əsas və əlavə əmək haqqıdır); AA – amortizasiya ayırmalarının məbləğidir; KX – kənardan alınmış xammal və materialın, göstərilmiş xidmətlərin dəyəridir. Əcnəbi ölkələrin müəssisələrində (məsələn, Amerika Birləşmiş Ştat- larının) bu göstəricinin dinamikası vasitəsilə müəssisələri müqayisə olu- nur, onların rəqabət qabliyyətləri qiymətləndirilir və hər bir müəssisənin öz istehsal resurslarından necə istifadə etdikləri aşkar olunur.
stehsalın iqtisadi səmərəliliyinin yüksəldilməsi amilləri dedikdə, bu yüksəlməni təmin edən şərtlər başa düşülür. Bu amillərə istehsal prosesinə və onun nəticələrinə təsir göstərən bütün vasitələr aiddir. Onlardan ən mühümləri aşağıdakılardır: – elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin istehsala tətbiqi; – istehsalın təmərküzləşməsi, kombinələşməsi, ixtisaslaşması və kooperativləşməsi; – istehsalın və idarəetmənin təşkilinin təkmilləşdirilməsi; – işçilərin ixtisas səviyyəsinin artırılması və əməyin təşkilinin yaxşılaşdırılması; – müəssisələrin düzgün yerləşdirilməsi və müxtəlif məhsul növ- lərinin istehsalının optimallaşdırılması; – beynəlxalq əmək bölgüsünün üstünlüklərindən istifadə olunma- sı və s. Məlumdur ki, istehsal prosesinin baş verməsi üçün, ilk növbədə, müəyyən istehsal fondlarının yaradılması məqsədilə əsaslı vəsait
Telman Huseynov
520 qoyuluşu həyata keçirilməlidir. Hər bir sahibkarlıq fəaliyyətinin iqtisadi səmərəliliyi son nəticədə səmərənin əsaslı vəsait qoyulu- ş
lən səmərə – ümumi milli gəlir (son məhsul), müəssisə səviyyəsin- də isə əlavə edilmiş dəyər, mənfəət və s. olur. Beləliklə, istehsalın iqtisadi səmərəliliyinin yüksəldilməsi amillərini təhlil edərkən, birin- cisi, həyata keçirilən əsaslı vəsait qoyuluşlarının məbləğini mini- mumlaşdırmaq, ikincisi, məhsulun maya dəyərini azaltmaqla mən- fəətin həcmini artırmaq ehtiyatlarını aşkar etmək lazımdır. Əgər bi- rinci tikintinin inkişafından və onun mükəmməl təşkilindən, maşın və avadanlıqların qiymətindən və s., - dən asılıdırsa, ikincisi isə, is- tehsal əsas fondlarından, işçi qüvvəsindən, xammal və materiallar- dan istifadə səviyyəsindən və s.-dən bilavasitə asılı olur.
20.2. stehsalın səmərəliliynin yüksəldilməsi amilləri stehsalın iqtisadi səmərəliliyinin yüksəldilməsində mühüm yeri elm-texniki tərəqqi tutur. Əvvəllər qeyd olunduğu kimi, elmi-
Səmərəliliyin yüksəldilməsi ehtiyatları Məhsulun key- fiyyət ehtiyatları Əmək predmetləri ehtiyatları Məhsulun istehlak xassələrinin yaxşılaşdırılması Məhsulun material tutumunun azaldılması ş vaxtı ehtiyatları Əmək vasitələri ehtiyatları ş vaxtından dolğun istifadə ntensiv istifadə səmərəliliyinin yüksəldilməsi stehsalın texniki və təşkilati səviyyəsi- nin yüksəldilməsim Material təminatı xərclərinin azaldılması Məhsulun əmək tutumunun azaldılması Ekstesniv istifadə səmərəliliyinin yüksəldilməsi Mütərəqqi nəzarət metodlarının tətbiqi
Mütərəqqi mate- rial növlərindən istifadə Heyətin peşə tər- kibi və qurluşunun yaxşılaşdırılması Quraşdırılmamış avadanlıqların işə salınması
Yüklə 4,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|