Telman xəLİlov, maya zeynalova

35 
artımının  ən  yüksək  mərhələsi  (zirvəsi)  keçilmişdir.  Onlar 
bel
ə  bir  nəzəriyyə  irəli  sürmüşlər  ki,  Yer  kürəsinin  əhalisi 
XXII-ci 
əsrdə 10-12 milyard səviyyəsində stabilləşəcək. 
XX 
əsrin  80-ci  illərinin  ortalarında  dünyada  əhalinin 
artımı təqribən belə olmuşdur: 28-11=17. Müxtəlif ölkələrdə 
bu  r
əqəmlər arasında böyük fərqlər olur. Buna baxmayaraq 
insan 
artımının 2 tipini göstərmək olar: 
Birinci tip
ə doğum az, ölüm az olan (12-6=6) ölkələr (bu 
əsasən  inkişaf  etmiş  ölkələrə  aiddir), 2-ci  tipə  isə  doğum 
çox,  ölüm  az  v
ə  təbii  artım  çox  olan  (36-12=24)  ölkələr 
(
əsasən inkişaf etməkdə olan ölkələr) daxildir. Burada 12 və 
36  h
ər  min  nəfərə  doğulanların  sayı,  6  və  12  rəqəmi  isə 
öl
ənlərin sayıdır. 6 və 24 isə təbii artımı göstərir. 
 
4.2. 
Əhali artımının nizamlanmasının ekoloji nəticələri 
 
Yer kür
əsi əhalisinin dinamikasının onun təbii hərəkətləri, 
yeni 
doğum  və  ölüm  göstəricilərinin  müqayisəsi  ilə  təyin 
edilir. Dünya 
əhalisinin yüksək sürətlə artması Böyük Vətən 
müharib
əsindən sonrakı dövr üçün demoqrafik problemlərin 
ən böyük fenomenidir. 1820-ci ilə kimi dünya əhalisinin sayı 
c
əmi  1  milyard  olmuşdur.  Təxminən  1  əsrdən  sonra  yəni, 
107  il  sonra  –  1927-ci  ild
ə  artaraq  2  milyarda  çatmışdır. 
1959-cu  ild
ə yəni 32 il sonra dünya əhalisinin sayı 3 mlrd., 
14 il sonra 1974-cü ild
ə 4 mlrd., 1987-ci ildə – 5 mlrd. Ol-
muş, 1999-cu  ilin  yayında  Bosniya  və  Hersoqovinanın 
paytaxtı  Sarayevo  şəhərində  6  milyardıncı  körpə  dünyaya 
g
əlmişdir.  Həmin  il  Azərbaycanda  8  milyonunçu  uşaq 
doğulmuşdur. 2011-ci ilin sonlarında Dünya əhalisinin sayı 
7  milyarda 
çatmışdır.  Gecə  yarısı  01-02  dəqiqələrdə  Filip-
pind
ə,  Türkiyədə  və  Rusiyada  üç  uşaq  dünyaya  gəlmişdir. 
Bunlar 7 
milyardıncı uşaqlardır. 

---

36 
Bu  dövr 
əzində  Latın  Amerikasının  (6,1  dəfə)  və  Afri-
kanın əhalisi daha çox artmışdır. Ən az artan Qərbi Avropa 
ölk
ələrinin (1,7 dəfə) əhalisi olmuşdur. İkinci dünya mühari-
b
əsindən  sonra  başlamış  qlobal  demoqrafik  partlayışın  kə-
miyy
ət və keyfiyyət nöqteyi-nəzərindən bütün əvvəlki tarix-
l
ərdən  fərqi  burasındadır  ki,  ikinci  dünya  müharibəsindən 
sonra  insan  ölümünün 
sayı  kəskin  azalmağa  başlamış  və 
h
əm  də  bu  azalma  əksər  dünya  ölkələrində  baş  vermişdir. 
Əhali  artımının  böyük  əksəriyyəti  inkişaf  etməkdə  olan 
ölk
ələrin payına düşür. Belə ki, bu ölkələrdə 1950-ci illərdə 
artım  –  78,8%, 1960-cı  illərdə  –  83,8%, 1970-ci  illərdə 
87,8% v
ə artıq 1980-ci illərdə 91,8% olmuşdur. Hazırda 76-
100 milyon illik 
əhali artımının, yenə də 70,5-75 mln. nəfəri 
bu  ölk
ələrin  payına,  6,3-10  milyon  nəfəri  isə  inkişaf  etmiş 
ölk
ələrə  düşür.  Bu  artım  Latın  Amerikası  ölkələri  üçün  iki 
d
əfə  olmuş,  Qərbi  Avropa  ölkələrində  isə  2/5  dəfə  azal-
mışdır. Qlobal demoqrafik partlayış nəticəsində demək olar 
ki, 
əhali  artımı  bütün  ölkələrində  baş  vermiş  və  1960-cı 
ill
ərin ortalarında dünya üzrə 2%, Mərkəzi Cənubi Amerika-
nın,  Afrikanın  və  Asiyanın  bəzi  ölkələrində  3%-dən  çox 
olmuşdur. Bunun da nəticəsində 1950-ci illərdən 1983-cü ilə 
kimi çoxlu ölk
ələrin və hətta regionların əhalisi iki dəfə art-
mışdır.  Qərbi  Avropa  ölkələrində  isə  əksinə  doğumun  sayı 
sür
ətlə azalmış və deməli, əhalinin təbii artımı da azalmışdır.  
Yaponiyada, 
ABŞ-da, Kanadada, Avstraliyada, Yeni Zel-
landiyada 
əhalinin təbii artımı aşağı düşmüşdür.  
M
əsələn Avropanın iri dövlətlərindən olan Böyük Brita-
n
iyanın  əhalisi  (1-ci  qrup) 56  il  ərzində  cəmi  10  milyon 
artmışdır  (1949-cu  ildə  50,5  milyon  olubsa, 2005-ci  ildə 
60,4  mln.  olub). H
ər 1000 nəfərə doğum – 10,7 uşaq, ölüm 
is
ə 10,8 nəfər olmuşdur. 
Almaniya  is
ə  –  1914-cü  ildən  (67,8  mln.  nəfər) 2005-ci 

---

37 
il
ə kimi cəmi 15 milyon artmışdır (2005-ci ildə 82,43 mln. 
n
əfər). 90 ilə 15 milyon nəfər. Bu ölkədə doğum – 8,33 uşaq 
(h
ər 1000 nəfərə), ölüm isə 10,44 nəfər olmuşudr. 
Avropanın iri dövləti  olan Fransada da vəziyyət belədir: 
əhalinin sayı bu ölkədə 1964-cü ildə – 48,1 mln. nəfər olsa 
da, 2008-ci ild
ə cəmi 64,47 mln. nəfər olub. Deməli 43 ildə 
c
əmi  16  mln.  nəfər  artım  olmuşdur.  Burada  doğum  –  12,3 
uşaq, ölüm – 9,1 uşaq olub. 
II  qrupa  daxil  olan  Çind
ə isə əhalinin say 1971-ci ildə – 
787  mln.  n
əfər, 2005-ci  ildə  isə  1  mlrd., 306  milyon  nəfər 
olub.  Y
əni  35  ildə  təqribən  500  milyon  nəfər  artmışdır. 
Hindistanda  –  1971-ci  ild
ə  əhalinin  sayı  547  milyon 
olmuşsa, 2005-ci  ildə  1  milyard  800  min  nəfər  olub.  Bu 
ölk
ədə doğum 22,32 uşaq, ölüm 8,28 uşaq olub. 
İndoneziyada  –  1958-ci  ildə  86,9  mln.  əhali  olmuşsa, 
2005-ci  ild
ə – 241 mln. nəfər olub. 45–47 il ərzində – 150 
milyona 
yaxın artım müşahidə olunub. 
Afrikada 
əhalisinin sayına görə ən iri dövlət olan Nigeriya-
da – 1973-cü ild
ə – 59,6 miloyn nəfər əhali yaşayıb. 2005-ci 
ild
ə  isə  –  128,7  mln.  nəfər  olub. 30 ildə  iki  dəfədən  çox 
artmış və 60-70 milyon əhali artıb və s. İnkişaf etməkdə olan 
ölk
ələrdə əhalinin 1950-1970-ci illərdəki sürətli artımı uşaq 
ölümünün  sür
ətlə  azalması  ilə  yanaşı  doğumun  da  çox 
yüks
ək  olması  şəraitində  keçmişdir.  Bütövlükdə  dünyada 
kişilərin  sayı  qadınların  sayından  25,9  mln.  nəfər  çoxdur. 
Lakin 
əgər  əhali  cəhətdən  iki  ən  iri  dövlətlər  olan  Çin  və 
Hindistani 
çıxsaq  bu  münasibət  kəskin  dəyişər  və  onda 
qadınların  sayı  kişilərdən  29,7  mln.  nəfər  çox  olar. 209 
ölk
ədən 101-də qadınlar, 84-də kişilər çoxluq təşkil edir, 24-
d
ə isə bu saylar təxminən bərabərdir. 
Hazırda  hər  il  şəhər  əhalisnin  sayı  50  mln.  nəfər  artır. 
Urbanizasiya  s
əviyyəsinə görə inkişaf etməkdə olan ölkələr 

---