Təranə RƏHİMLİ
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
110 həmin meyardan çıxış edir, bir sıra məqalələrində «Həyatın dibində» əsərinin ideyasını islam dini ilə əlaqələndirdiyinə görə Əhmədbəy Ağayevi Qorki yaradıcılığını düzgün qiymətləndirməyən burjua jurnalisti kimi təqdim edirdi. Tədqiqatçı yazırdı: «Əh-mədbəy Ağayev XX əsr rus inqilabi həyatının tərən-nümçüsü Qorkinin yaradıcılığını, görüşlərini islam dinilə bağlarkən burjua rus tənqidinin yolu ilə gedirdi… O za- man məhkum siniflər tərəfindən rəğbətlə qarşılanan «Hə- yatın dibində» pyesinə burjua tənqidçilərinin bu qədər «diqqət» yetirmələri, onun əsl ideya istiqamətini ört-bas- dır etmək üçün canfəşanlıq göstərmələri, qəzet səhifələ- rini müxtəlif cür cəfəngiyyatla doldurmaları səbəbsiz de-yildi. Bunun əsl səbəbi o idi ki, məhkumluq və ətalətə qarşı çevrilmiş olan «Həyatın dibində» pyesi proletariatın ka-pitalizm quruluşuna qarşı apardığı mübarizəyə xidmət edirdi.» 1 K.Talıbzadənin bu qənaəti Ə.Ağayevin «Qorki və müsəlmanlıq» məqaləsinin təhlili əsasında gəldiyi nəticə idi. Lakin 80-ci illərin sonunda tədqiqatçı «Əhməd Ağaoğ-lu və «Rus ədəbiyyatının ümumi səciyyələri» əsəri» adlı məqaləsində bu görkəmli Azərbaycan ziyalısının Qorki-nin «Həyatın dibində» pyesinin əsas ideyasını islam dini ilə bağlamasının səbəblərini daha obyektiv şəkildə izah edirdi. O, göstərirdi ki, «islamda və panislamizdə Əhməd-bəyin ümumi məqsədləri ilə uyğun gələn ideyalar çox idi… Panislamizmin müsəlman torpaqlarının müstəmləkə zül-mündən azad olması, müsəlman xalqlarının birləşərək im-perializmə qarşı mübarizəsi kimi müddəaları s. 24. 111 Əhmədbəyin siyasi məqsədləri ilə uyğun gəlirdi. Rusiya müsəlmanla- rının taleyinin həllində o, panislamizdən bu mənada da faydalanmaq istəyirdi.» 2 K.Talıbzadə Ə.Ağaoğlunun bədii əsərlərdə islamın təsirini axtarmasını, o cümlədən «Qorki və müsəlmanlıq», «Qorkinin «Həyatın dibində» pyesində tatar Asan» adlı məqalələrində irəli sürdüyü fikir və mülahizələri, gəldiyi qənaətləri bu milli ideyalarla əlaqələndirirdi. Tədqiqatçı Ə.Ağayevə həsr etdiyi məqaləsində onun bütövlükdə milli ədəbiyyatımızın inkişafı istiqamətində gördüyü işləri yüksək dəyərləndirir, görkəmli tənqidçi və ədəbiyyatşünasın ədəbi- tarixi mövqeyini düzgün müəyyənləşdirirdi. Zənnimizcə, «Qorki və Azərbaycan» monoqrafiya-sında Stepan Şaumyanın «Sovremennaya jizn» jurnalında dərc olunan «Qorki haqqında» məqaləsinin təhlil edildiyi məqamlar da tədqiqatın metodoloji qüsurunu qabarıq şəkildə göstərir. Burada müəllif S.Şaumyanın məqaləsini Qorki yaradıcılığının həqiqi mənasını geniş kütləyə çat-dıran, onun proletar hərəkatı üçün əhəmiyyətini düzgün qiymətləndirən əsər kimi təqdir edir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu qənaəti yaradan dövrün hakim ideoloji təsiri tədqiqatçını özünün də inanmadığı «həqiqəti» deməyə sövq etmişdir. K.Talıbzadənin sonrakı etiraflarından bi-rində oxuyuruq: «yeni nəslin (yəni K.Talıbzadənin mən- sub olduğu nəslin – T.R.) fikrən, mənən şikəst «inkişafı» üçün 1 Талыбзадə K. Горkи вə Азəрбаyжаn, Баkы, Азəрб. EА nəшр., 1959, s.34-35. 2 Талыбзадə K. Seçилmиш əsəрлəри, иkи жилддə, Баkы, Азəрnəшр, ж. 11, 1994, s. 322. 112 hər cür şərait – məcburi şərait yaranmışdı; itaət- karlıq, fikri köləlik, həqiqəti demək həsrəti, nəhayət bəzən də özün inanmadığın «həqiqətləri» demək məcburiyyəti və Marksın, Leninin, Stalinin sitatları ilə düşünmək isə beyinlərimizi, mühakimələrimizi kütləşdirmiş, yaradıcı tə-fəkkürü bir növ öldürmüşdü. Bizim nəsil təxminən 40 il belə şəraitdə yazıb- yaratmış və əgər o, öz mənliyini, özü-nəməxsusluqlarını müəyyən dərəcə qoruya bilibsə, şübhə-siz, bu onun istedadı, fədakarlığı, qorxmazlığı, vətəndaş- lığı hesabına baş vermişdir.» 1 Lakin inqilaba qədərki mil- li mətbuatın təhlilində tədqiqatçının bir sıra bu kimi məqamlarla bağlı yol verdiyi yanlışlıqlara baxmayaraq əsərin bu fəsli Qorkinin Azərbaycan ədəbiyyatı və mədə-niyyəti ilə yaradıcılıq əlaqələrinə dair müəllifin gələcək nəzəri nəticələri üçün zəmin hazırlayırdı. Monoqrafiyanın yüksək elmi məziyyətlərindən biri də ədəbi təsir prosesində təsirin qarşılıqlı olması prinsi- pinə tədqiqatçının ciddi şəkildə diqqət yetirməsində idi. Azərbaycan ədəbiyyatı M.Qorkidən təsirlənməklə yanaşı, rus yazıçısının özü də bu ədəbiyyatdan müəyyən dərəcə- də öyrənmişdi. K.Talıbzadə monoqrafiyanın «Azərbay- can Qorki yaradıcılığında» adlanan ikinci fəslində bu müddəanı geniş şəkildə əsaslandırır. Yazıçının Azərbaycan xalqı, onun adət və ənənələri, şifahi xalq yaradıcılığı, məişət tərzi haqqında fikirlərini burada diqqətlə nəzərdən keçirir, Qorkinin əsərlərində Azərbaycan və Zaqafqaziya həyatı, Şərq 1 Талыбзадə K. Seçилmиш əsəрлəри, иkи жилддə, Баkы, Азəрnəшр, ж. 1, 113 mövzusunun konkret təzahür və faktları diqqətlə təh-lil edilirdi. Tədqiqatçı rus yazıçısının hələ Tiflisdə yaşa-yarkən Azərbaycana olan marağı və Bakı səfərlərinin təəssüratları nəticəsində yazdığı əsərlərindən söz açır, Qorkinin təsirləndiyi səhnələrə xüsusi nəzər yetirirdi. K.Talıbzadə yazıçının «Xəzər dənizi üzərində yelkənli gəmidə» adlı natamam hekayəsi, «Sovetlər ittifaqında» kitabındakı «Bakı» oçerki, «Qafqaz hadisələri haqqında», «Qafqazda qaçaqlar», «Dəniz kənarında» və «Üzügülər» hekayələrindən gətirilən nümunələrlə Bakı müşahidələ-rinin, Azərbaycan xalqının həyatına, tarixinə, folkloruna, ənənələrinə aid xüsusiyyətlərin Qorki əsərlərinin yaran-masında konkret rolunu müəyyənləşdirirdi. Qafqaza bir neçə dəfə səfər etmiş M.Qorkinin Azər- baycan təəssüratının müəyyən hissəsi «Qafqazda qaçaqlar» adlı silsilə oçerklərində verilmişdir. K.Talıbzadə Qorkinin bu oçerklərin qəhrəmanlarından biri olan azərbaycanlı Qaçaq Kərəmin fəaliyyəti haqqında dürüst məlumatı olduğunu və oxucuda onun şəxsiyyəti haqqında dəqiq təsəvvür yaratdığını bildirirdi. O, yeni tarixi sənədlərə əsasən Qorkinin oçerkindəki Qara Nəbi obrazının şəx-siyyətini müəyyənləşdirir, yazıçının əsərində quldur kimi təsvir edilmiş Qara Nəbini Qaçaq Nəbi hesab edən təd-qiqatçıların səhvini düzəldirdi. Qorkinin Azərbaycanla bağlı bir sıra hekayələrini təhlil edərkən müəllif yazıçının Bakı- da müşahidə etdiyi canlı əmək səhnələri ilə onun «Ana» romanındakı bütöv bədii təsvirlər arasında 1991, s. 3. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|