TəRTİBÇİDƏN
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
Xorasan hakimi Sultan Məhəmməd Xarəzmşahın ittilai və izni ilə beş yüz nəfər tüccadi Türküstani Çingiz xanın tabelərindən olalar, Xorasan diyarında qətlə yetirib çox əmval və əcnas və nəfanelərini qarət və təsərrüf etdilər. Bu səbəbə Çingiz xan əzim qeyznak olub, bihədd olan qoşun çəkib İran məmalikinə mütəvəcceh oldu. Dəxi hər tərəfdən əsakiri-naməhsur İran hüduduna məmur və müqərrər özü dəxi Muğan və Mazandaran səmtindən hərəkət eləyib əsgəri- məmaliki-İrana qalib oldu və qətli-am eylədi. Yazıblar ki, məcmui İranı müsəxxər qılıb, bir növ qətlü-am eylədi ki, heç bir təvarixdə belə iş görülməmişdi. Həmin ildə adı çəkilən Beyləğan şəhərini dəxi şöylə qətlü-am və şəhər və arxını viran və yer ilə yeksan etdi. 711-ci ildə yenə Turana müraciət qılıb müddəti-iyirmi beş il tamam məmalikə padşahlıq edib axır ki, 724-cü tarixdə Ramazan ayında dari-qüruri-fənanı vida edib vəfat etdi 1 . Beyt: Bəli, belədir rəsmü-ayini-dəhr Nə lütfu olur paydar, və nə qəhr. Əlqissə, çox müddətlər Qarabağın Beyləğan şəhəri və o nəhri-əzim xaraba qaldı. Tainki Teymur padşahi-Qurqani ki, məmaliki-Türküstandan Rum məmləkətinə ləşkər çəkib və Rum məmalikinin sultanı İldırım Bəyazid ilə cəng və davalar eylədi və sultani-Ruma qalib olub 2 oradan müraciət edən zamanda bu sərzəmin cənibindən qayıdıb gəlib bu vilayətlərə. Güzarı Muğan və Beyləğan şəhərinə düşüb bir neçə müddət Arazbar səmtində əylənib təfərrür və tamaşa edərkən o məkan qayətdə xoşuna gəlib, dübarə onun abad olmağına əmr eylədi və dəxi ətraf və cəvanibdən rüaya və xalqları cəm etdirib, yenə Beyləğan şəhərini abad qılıb və haman arxı təmir edib suyun o şəhərə cari eylədi və ondan bir müddət abad olub. Pəs Səfəviyyə padşahları əsrlərinə yavuq, İran əsgərləri Rum və Gürcüstan ________________________ 1 Bu tarixlər də səhvdir. Çingiz xan 724/1328-1329-cu ildə deyil, 624/1227-ci ildə vəfat etmişdir. Görünür bu səhvlər müəllifin yox, əsərin üzü köçürülərkən buraxılmışdır. 2 Teymur 1402-ci ilin 28 iyulunda Ankara yanındakı döyüşdə İldırım Bayazidin (1389-1402) osmanlı qoşunlarını məğlubiyyətə uğratdı. 117 və Şirvanat tərəfinə gəlib-getməkdən və tərəddüd etməkdən yenə oralar xarab olub, sakinləri dağılıb pərakəndə oldular; ondan ta indiyədək o şəhər və nəhr bərbad və viranə olub, hənuz qalıbdır. Fil həqiqətə o arx çox böyük və əzim arxdır və çox mənfəətli və mədaxilli arxdır. Əgər təmir oluna, onun altında hər qəsmi ziraat və məhsulat əmələ gələndir. Bağ və əbrişəm, çəltik, taxıl, pambıq, bostan, maş, küncüt və hər növ məhsul yaxşı əmələ gəlir. Əgər bir çetvert buğda ziraət olunsa otuz çetvert 1 , bəlkə ziyadə əmələ gəlir və cəmin-əqsami-məhsulat və hübubat orada olandır. Xüsusən darı və çəltik ki, təxminən əgər bir çetvert əksələr olur ki, bəlkə əlli çetvert ya ziyadə əmələ gələ və ziraət olunmağı dəxi asandır ki, iki öküz ilə yaxşı əkmək olur, əgər bu arx yaxşı təmir olub yaxşı nizam və zabitə ilə ola, əlbəttə ki, əqəllən altı, yeddi min ev dəxi ziyadə orada rifahallıq ilə və fəraqəti-tamam ilə güzəran və təiş edə bilərlər ki, kəndlər salıb və bağ və ziraət qaytarıb ənva və əksam mədaxillər hasil edib nəfbərdar olarlar və vüsət ilə güzəran qılalar. Dəxi bu Govur arxı məşhur və məzkur olandan əlavə yenə neçə arxlar vardır ki, Arazdan Beyləğan şəhərinə və səhrasına qədim zamanlarda çıxarıblar ki, hər bir arxın üstündə yaxşı böyük kəndlər abad olub mərğub güzəran edə bilərlər ki, hər birisi yüz, iki yüz ev ola. Qəllədən və çəltikdən və bağdan və ipəkdən və pambıqdan və sair ənva mədaxilatdan gəlirlər hasil edib, çox yaxşı kamil vüsət ilə məişət və güzəran edərlər. Əgərçi şəhri- Beyləğan təxminən dörd-beş yüz ildən ziyadə olur ki, xarab olubdur, amma o qeyri kiçik arxlardan mərğumeyi-Pənah xanın və İbrahim xanın əvail hökumətlərində abad olanı var idi ki, xanlar həm nəfbərdar olardılar. Haman kiçik arxların adları bu təfsil ilədir: Kürək arxı, Meymənə arxı, Luvar arxı, Gəmiçi arxı, Sarı arx, Ayaz arxı, Xan arxı, Taşqay arxı. ________________ 1 Bir çetvert 250 puda bərabərdir. Bu hissəni Xəzani Mirzə Camaldan istifadə edərək yazmışdır. Müqayisə üçün bax: Mirzə Camal Qarabaği, Qarabağ tarixi, səh.12. 118 İKİNCİ FƏSİL ƏSARİ-SABİQDƏ QARABAĞ VİLAYƏTİNİN ADƏTİN VƏ QAYDALARIN VƏ TƏBƏƏLİYİN BƏYAN EDƏR Cənnətməkan Səfəviyyə padşahlarının əsrlərində xəvanini-Gəncənin əsilləri Qacariyyədir və məşhur Ziyadoğluna aid edirlər idi. Həmə vəqt onlar şahani- Səfəviyyənin müxlis dövlətxahları və xeyir-xahları və safül-əqidə dərgahları var idilər və daim o dudman rüfət bünyanə xülumi-tam ilə xidmətgüzar və sədaqətşüar olduqları səbəbinə əksəri-övqat onların əhdlərində bəylərbəyi sahibi- kar və sərdari-külli-ixtiyar həm olardılar. Belə ki, Sınıq körpü yuxarı Sürüdaş Gürcüstan ilə və puli-Xudafərin və Araz çayı Azərbaycan 1 ilə onların sərhədləri olub və həmişə Gəncədə sakin və hakim olublar. Və bəzi zaman Azərbaycana dəxi hökumət ediblər. Çün 1148-ci ildə Nadir şah özünün səltənətinə cülus edib məmaliki-İrana padişah oldu 2 . Əvvəl səhrayi-vəsi ül-fəzayi-Muğanda qışlaq və binayi çadır və otaq qoyub tamami-məmləkəti-İranın üməra və üləmasın və əyan və əkabir və ərkani-dövlətin o məkanə cəm edib onlara dedi ki, əyyühənnas Sizlərə vazeh və rövşəndirlər ki, məmaliki-İranı hər tərəfdən əcnəbi və biganələr əl tapıb qarət və viran və tarü mar etmişdilər. Həqq-təala tofiqi ilə təmami- təvayifı biganələrdən xilas etdim və səy ehtimam edib təsərrüfə getdim, şimdi həm həzrəti şah Təhmasibi-Səfəvi hazır və məlum və həm oğlu Abbas Mirzə əgərçi tifli çahar salədir, yenə mövcud və mənzur hansı birisin layiq və məsləhət bilirsiniz təhti-səltənətdə mütəməkkin edin. Mən özüm də sizinlə ittifaqi-kəmər xidmətlərin miyançecanə üstüvar edib, xülusi-təmam ilə xidmətgüzar və cansipar olaq. Pəs əhaliyi İran hamı əyan və əkabir təmamən müttəfıq ülləfz və lisan bu kəlamatı təqrir və bəyan etdilər: “Çün bizim can və malımızı və namus əyalımızı müxaliflər çəngində əsir və dəstgir və əhaliye-zülm əlində müqəyyid və məhbus və biəmir ikən, siz himayət və siyanət buyurub xilas edibsiniz. Gərəkdir ki, ________________________ 1 Cənubi Azərbaycan nəzərdə tutulur. 2 Miladi tarixi ilə 1736-cı ildə Muğan qurultayında Nadir özünü İranın şahı elan etdi. 119 Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|