TəRTİBÇİDƏN

BİSMİLLAH ƏR-RƏHMAN ƏR-RƏHİM 
 
Hemdü sənayi-bihədd və  ədəd ol maliki-külli-məmalik və xaliqi-külli-
xəlayiqi-xüdavənde şayistə və layiqdir ki, taci-dövlət və şərafəti və külahi-izzət 
və səadəti hər kimin başına layiq bilsə qoyar və hər kimsədən nəz edib soyar ki, 
filhəqiqə dövlət və bəxtiyarlıq və sultan və sərdarlıq və hər növ sahibi-ixtiyarlıq 
məhz onun kərəmi-əmim və lütfi-qədimindər ki, xaliqi aləm və aləmiyan və 
saneyi-zəminü asiman və müğəllibi-övzai-zaman və  xəbər-dari-cəmii-aşikarü 
nəhandır cəllət  əzəmətəhü ve əmmət nemetehu. Və bedə çün sahibani-əql və 
bəsirətə  və hüşməndani-əhli-fərasətə bu əmr vazeh və  məlumdur ki, keçən 
güzarişat və  vəqayeyi-qədim  əhval və  təvarixi bilib və  xəbərdar olmaq və  hər 
vilayətin keyfıyyət və övzaina mülahizə qılmaq insan üçün baisi-ibrət və bəsirət 
və əz cümlə səyahət və mərifi və ziyadəti fəzl və mənfəətdir
1*
. 
 
Bəsirəti-əhli-ibrət sanma hər cahildən əxz eylər,  
Süluki-əhli-təriqi mürşidi-kamildən əxz eylər.  
Seyahəti-bəhrü bərr seyri deyil ərbabi-ürfanə,  
Ki, talibi-rəsmi-hikmət arifı-aqildən əxz eylər. 
 
Bu mənalara görə  bəzi məxadimi-cani və  əxlan-ruhani, o cümlədən sər-
dəftəri-ərbabi-məani və mehri-sipehri-izzət və rüfət və nüktədani-alicahi-
nicabəti-iktibah ki, səramədi-ərbabi-bəsirət və növnəhali-riyazi-nəcabət idi, 
səvabiqi-irtibat və  təzayidi-iltifatları  səbəbinə bu mühibbi-xeyirxah və raciyi-
iləllah Axund Seyid Mir Mehdi ibn mərhum Mirhaşım bəy ibn Mirzə Məhəm-
mədbağır-əl-Musəvi-ər-Rəzəvi, vəziri-vilayəti-sülseyi-Məşhədül-müqəddəssiyül-
əsl və Qarabağiül-məskən, mütəxəllis be-Xəzanidən xahişmənd oldular 
 
 
 
 
 
                                                 
*
 
1
 Bütün məmləkətlərin maliki və bütün xilqətlərin xaliqi olan Tanrıya həmd və duamız 
layiqdir. Hər kimin başına layiq bilsə dövlət tacı, izzət, səadət və  şərafət papağı qoyar. Həqiqətdə 
dövlət və  bəxtiyarlıq və sultan və  sərdarlıq, hər növ sahibi-ixtiyarlıq məhz onun böyük kərəmi və 
qədim lütfundədir ki, xaliqi-aləm və aləmlər və yeri-göyü yaradan, zamamn vəziyyətini dəyişən, 
bütün aşkar və gizli şeylərdən xəbərdar olan odur. Onun əzəməti daha cah-calallı və nemətləri daha 
bol olsun. Və sonra çün əql və  bəsirət sahibləri, fərasət huşməndləri üçün bu məsələ aydın və 
məlumdur ki, keçmiş hadisələr və əhvalatlar, qədim əhval və tarixləri bilib xəbərdar olmaq və hər bir 
vilayətin keyfıyyət və  vəziyyətini mülahizə etmək insan üçün baisi-ibrət və  bəsirət, həm-çinin 
səyahət və mərifət, fəzl və mənfəəti artırar.  
 
 111

---

ki, bir kitabi-məcmueyi-müxtəsər tərtib və  təsnif edib və vazeh türki lisanına 
tərcümə  qılıb yazam ki, Qarabağ vilayətinin qədim və  cədid övza və keyfiy-
yətləri və  xəvanini-sabiqeyn-mərhumin Pənah xan və  İbrahim xan və Mehdi-
qulu xanın  ənsab və  əhval və  bəzi vəqaye və hekayətləri və Rusiya dövləti ilə 
İran dövlətinin təlaqiyi-əvaillərdə vaqe olan pareyi-cəng və ədavətləri onda cəm 
və mündərəc ola ki, həm mütaliə edənlər əhvali-vilayətə müttələ olub bəsirət qıla 
və  həm bu duaguyi-müxlisdən mütəzzəkkir xatir olunmaq üçün yadigar qala. 
Əgərçi mən özümdə o ləyaqəti görməz idim və bu cür hadisələri yazıb qələmə 
almağı ömrünü sərf edib kağız üzərinə qeyd etməz idim. Bununla belə  zəbani-
türki, xüsusən istilahati-əhaliyi-Qarabağ tamam adi, bərbəzəksiz və çox sadə 
olduğu səbəbə heç cür yazı ki, mərifət sahiblərinə təqdim etməyə layiq ola əmələ 
gəlməz idi və əgər sözlər dəyişilib qanun-qayda çərçivəsinə sığışsaydı və başqa 
ifadələrlə yazılsaydı, təmiz türk dilində olmazdı. Lakin şul məxdumi-əzizin 
xatiri-şərifləri ziyadə  əziz olmaq üçün əmrindən təcavüz etmək  əmri-müşkül 
olurdu və bu mətalib tələbkarı olan bu nüsxə  təlif və  tərğimini həmin bu türki 
istilahati-Qarabaği ilə  təmenna qılardı. Fehəza təhriri mavəcə  əhvalı lazım bir 
zəmmə bilib tərğiminə  şüur etdim. Ümid ki, mütaliə edənlər müayibi üçün 
bəndəni müatib etməyib məsadiqinə görə  həqiri məfuz və  məzur buyuracaqlar, 
minallah tovfıq. Bu kitabça bir müqəddimə və iyirmi dörd fəsil və bir xatimə ilə 
itmamə yetişdi. 
Ya rəbb, nə olur qəbuli-dərgah ola bu,  
Hər məcməi-xassü amə həmrah ola bu.  
Lütfün bu səvadə bir şərafət verə kim,  
Ərbabi-vəfa görəndə dilxah ola bu. 
 
  
 112

---

AMMA MÜQƏDDİMƏ. BU HEKAYƏTLƏRİN 
ƏSİL ƏVVƏL RAQİM VƏ RAVİLƏRİN 
BƏYAN EDƏR 
 
Çün mərhum Mirzə Camal qalabəyi Məhəmməd xan bəy oğlu Cavanşir 
Dizaği
1
  əlli il qədri mərhumeyi-İbrahim xan və Mehdiqulu xan xidmətlərində 
mirzəlik edib və Qarabağ vilayətində  dəxi vəzarət  əmrində olub və xanların 
hökumət  əyyamı münqəzi olandan sonra müddəti-mütəmadi yenə Rusiya 
dövlətində xidmətkar və kargüzar olub qocalmışdı
2
 və özü dəxi ülumi-ərəbiyyə 
və farsiyyə və türkiyyədən xəbərdar və təvarix kitablarında və müsini və kardan 
kəslərdən təfəhhüs qılmaqda və  hər gunə  işlərdə kamil və huşyar idi və 
Qarabağın cəmi  əhvalatına və  hər növ nağıl və hekayətinə dürüst müttələ  və 
xəbərdar idi. 1847 tarixi-məsihiyyədə ondan sərdari-sabiqi-məmaliki-səneyi-
Qafqaziyyə general-adyunfanter sahibi-ənvayi-həmayilat knyaz qraf Mixail 
Semyonoviç Voronsov əhvalati-xəvanini-sabiqəni xahiş buyurmuşdu. Mirzə 
Camal dəxi onun fərmayişinə görə  əhvalati-Qarabağı  və parəyi-vəqayei-
xəvanini-mərhumani-mütəfərri-qədən müfəssəl edib ona mərğum və  mərsul 
qılmışdı. Onun köhnə  və faris nüsxəcatı mütəfərriqə  mənim yanımda hazır idi. 
Həmçinin kapitan Mirzə Adıgözəl Göranlı Haqverdi bəy oğlu, Qazaxi-ül-əsl dəxi 
özü bir zirək və kamil adam idi ki, o da mərhum Mehdiqulu xanın hökuməti-
əyyamında onun hüzurunda hörmət və ixtiyar sahibi olmuşdu və ondan sonra 
sərhədlərdə nayiblik edib və sabiq komendantlar və naçalniklər yanında kargüzar 
olmuşdu və özü dəxi erməni və rus və gürcü dillərin və ərəbi və farsi istilahatın 
yaxşı bilirdi
3
. Haman Mirzə Adıgözəl dəxi, Rusiya hakimlərinin 
 
 
 
_________________________________ 
1
Azərbaycan tarixçisi, “Qarabağ tarixi” müəllifi Mirzə Camal Cavanşir (1773-1853) nəzərdə 
tutulmuşdur. 
2
Mirzə Camal 1840-cı ildə qocalığı ilə əlaqədar olaraq istefaya çıxmışdır. 
3
Söhbət ilk dəfə “Qarabağnamə” yazmış görkəmli Azərbaycan tarixçisi Mirzə 
Adıgözəl bəydən (1780-1848) gedir. 
 
  
 113

---