Teserrufat fealiyetinin tehli

29
da material resurslarına olan tələbatın plan həcmi 0,71 qəp. 26861 min man. = 
18805 min man. olur.
Bu cür hesablama bu və ya digər material resursuna olan tələbatı (dəyər 
ifadədə) dürüst təyin etməyə imkan vermir. Buna görə də material məsrəfl ərinin 
yu xarı orqanlar tərə fi ndən limitləşdirilməsi və fondlaşdırılması qaydaları  ləğv 
edildikdən sonra bazar iqtisadiyyatı şəraitində idarəetmədə, az da olsa, nai liy-
yətlər qazanan qabaqcıl müəssisələrdə  material  resurs la rı na olan tələbat, müəs-
sisənin əsas və əlavə fəaliyyət sahələrinin ehti yac larına tələbat ayrı-ayrı material 
növləri üzrə  həm də onların normal fəaliyyəti üçün hesabat dövrünün sonuna 
tələb olunan ehtiyatları hesaba almaqla təyin edilir. Müəssisənin material 
resurslarına olan tələbatının təyin edilməsinə  dair  he sab  lama  məsrəf normaları 
və normativlərinə, habelə anbar ehtiyatlarına istinad et məklə təyin edilir.
Əsas istehsal proqramı və kapital qoyuluşları üzrə planın yerinə yetirilməsi 
və qeyri-sənaye ehtiyacları üçün müvafi q material növləri üzrə tələbat məsrəf 
normasını qarşıdakı dövrdə məhsul istehsalının, yaxud işlərin həcminin miqda-
rına vurmaqla təyin edilir.
Digər ehtiyaclar üçün material resurslarına olan tələbat müxtəlif hesablama 
üsullarının köməyi ilə aşağıdakı qaydada təyin edilir:
a) bitməmiş istehsalın artımı üçün istehsalın həcminin artımı, istehsal tsik-
linin gün hesabı ilə orta uzunluğu, bitməmiş istehsala məsrəfl ərin artma əmsalı 
və planlaşdırılan dövrdə iş günlərinin sayına;
b) alətlərin və xüsusi ləvazimatların hazırlanması üçün – istehsalında alət-
lərin və xüsusi ləvazimatların hazırlanmasının plan miqdarına və bir vahidə 
məs rəf normasına;
c) təmir-istismar ehtiyaclarına – avadanlıq vahidinə, istehsal vahidinə müva-
fi q smeta hesablamalarına əsasən hesablamalar aparmaqla material resurslarına 
olan tələbat təyin edilir.
İndiki dövrdə iqtisadiyyatın sabitliyi pozulmuş  əsas material növləri üzrə 
eh tiyatlarının yaradılması  zəruridir. Planlaşdırılan dövrün sonuna material re-
sur sları ehtiyatlarına tələbat: 1) natural ölçü vahidləri ilə anbar binalarına olan 
tələbatı təyin etmək üçün; 2) dəyər ifadəsində (dövriyyə vəsaitinə olan tələbatı 
tə yin  etmək, habelə material təchizatını maliyyə planı ilə əlaqələndirmək üçün); 
3) gün hesabı ilə (planlaşdırma və nəzarətin təşkili məqsədləri ilə) təyin edilir.
Təcrübədə müəssisənin gün hesabı material resursları ilə  təchiz olunması 
gös təricisindən daha çox istifadə edilir. Bu göstərici müəyyən növdə material 
re sursu  qalığının miqdarını orta hesabla bir günlük material sərfi  miqdarına böl-
məklə təyin edilir.
İstehsal müəssisələrinin xammal və material satanlarla təsərrüfat əlaqələri sabit 
olmayan indiki şəraitdə istehlakçı təsərrüfat subyektlərinin çoxu tələbatdan artıq 
material resurslarının  əldə edilməsi, normativdən artıq ehtiyatların yaradıl ması 

---

30
üçün daha çox səy göstərir. Nəticədə material resurslarından istifadənin ef-
fektliyi aşağı düşür, onların saxlanılması ilə əlaqədar xərclər artır, xərclərin artı-
mına baxmayaraq, keyfi yyətinin aşağı düşməsi hesabına hazır məhsulun ma te-
rial tutumu  yüksəlir. Buna görə də material təchizatı üzrə planın yerinə yeti ril-
məsini tə yin  etməzdən əvvəl maddi-texniki təchizat planının reallığı (key fi yyəti) 
yuxa rı da  sadaladığımız hesablama üsullarının köməyi ilə  təyin edilir. Təhlil 
apar dığımız müəssisədə maddi-texniki təchizat planının reallığını  aşa ğı dakı 
ana litik  cədvəldə verilən məlumatlardan görmək olar.
Cədvəl 6
Maddi-texniki təchizat planının keyfi yyətinin təhlilinə dair hesablama
Material
ın ad
ı
Ölçü vahi 
di
Maddi-texniki təchizat planı 
üzrə tələbat
Təhlil zamanı hesablanan 
tələbat
Maddi-texniki təchizat pla nında 
artırma (+), azaltma (–)
C
əmi
o cümlədən
C
əmi
o cümlədən
C
əmi
o cümlədən
İstehsal 
proqram
ın
ın 
yerin
ə 
yetirilm
əsi üçün
Bitm
əmi
ş 
istehsal
ın art
ım
ı 
üçün
V
ə i.a.
İstehsal 
proqram
ın
ın 
yerin
ə 
yetirilm
əsi üçün
Bitm
əmi
ş 
istehsal
ın art
ım
ı 
üçün
V
ə i.a.
Istehsal 
proqram
ın
ın 
yerin
ə 
yetirilm
əsi üçün
Bitm
əmi
ş 
istehsal
ın art
ım
ı 
üçün
V
ə i.a.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
“A”ma-
terialı
ton 990
880
55
- 937,2
858,0
49,5
-
+52,8
+22
+5,5
-
“B” 
ma-
terialı
ton 855
815,1
28,5
775,2 697,68
27,36
-  +79,8 +117,42
+1,14
-
və i.a
Təhlil aparmazdan əvvəl, tərtib edilən hesablamadan göründüyü kimi, müəs-
sisə özünün maddi-texniki təchizat planında tələbatdan çox 52,8 ton “A”materialı 
və 79,8 ton “B” materialı əldə etmək, başqa sözlə desək, tələbatdan çox material 
resursları yığmağı nəzərdə tutmuşdur.
Əsas məsələ material təchizatı planının yerinə yetirilməsini, təchizatın 
ahəng darlığı  və komplektliliyini təyin etməkdir. Sənaye müəssisələri mate rial 
re surslarını xarici və daxili mənbələrdən əldə edir. Bağlanılan müqa vilələrə uy-
ğun olaraq ölkədaxili və xarici malsatanlardan materialların daxil olması xarici 
mənbələrdən daxil olma hesab olunur. Material resurslarının istehlakı proses lə-
rin də xammal çıxarının azaldılması, müəssisənin özündə xammal və yarımfabri-
kat ların istehsalı, təkrar xammaldan istifadə, texno loji proseslərdə material sər-
fi  nə qənaət və s. daxili mənbələr sayılır.
Ölkədə  fəaliyyət göstərən dövlət və qeyri-dövlət müəssisələrində material 
təc hizatında xarici mənbələr həlledici rol oynayır. Buna görə də təhlil zamanı 
material resurslarının əldə edilməsinin müqavilələrlə (sifa riş lərlə) örtülməsi və 
mü qavilə öhdəliklərinin faktiki yerinə yetirilməsi öyrənilir. Bunu aşağıdakı ana-

---