Tolerantliq kitab-15. indd
Yüklə 6,27 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dini-mədəni amil
104 Gündüz İsmayılov To l e r a n t l ı ğ a zəmin yaradan iqti- sadi amillərdən da- nı şarkən, ilk növ- bədə Azər baycanın ta rixi İpək yolunun üzərində yerləşməsi xüsusi qeyd olunma- lıdır. Uzaq Çin dən başlayan və Avropa- nın qurtaraca ğında bitən İpək yo luna təkcə ticarət yo lu və iqtisadi məsələ kimi baxmaq olmaz. Bu yolla həm ipək və müxtəlif məhsullar daşınmış, həm də insanlar, fərqli dinlər, mə dəniyyətlər səyahət etmişdir. Nəticədə Azərbaycan xal- qı müxtəlif mədəniyyətlərlə, dini, fəlsəfi cərəyanlarla tanış olmuş, hətta, bəzən onların nümayəndələrinə sığınacaq belə vermişdir. Tarixi qaynaqlar təsdiqləyir ki, həm Avropadan, həm Yaxın, həm də Uzaq Şərqdən gəlmiş tacirlər Azərbaycanda sərbəst ticarətlə məşğul olmuşlar. Onları ölkəmizə cəlb edən yalnız vergi güzəştləri deyil, eyni zamanda, mədəni və mənəvi mühit idi. Müxtəlif etnik və dini qruplara mənsub olan tacirlər heç bir ayrı-seçkiliyə məruz qalmır, rahat və təhlükəsiz şəraitdə öz inanclarına uyğun yaşayır- dılar. Tarixdə fərqli dinə və etnik qrupa mənsub olan hansısa ta- cirin buna görə ayrı-seçkiliyə məruz qalmasına dair bir dənə də olsun fakt yoxdur. Əksinə, bu qəbildən olan tacirlərə dövlət və yerli əhali tərəfi ndən hörmət və dözümlü münasibət göstərilməsini təsdiqləyən onlarla fakt mövcuddur. Bu fi kri təsdiqləyən ən ba- riz nümunə Azərbaycanda ticarətlə məşğul olan katoliklərin və atəşpərəstlərin ölkəmizdə öz inanclarına uyğun ibadət etmələri üçün monastır və atəşgah tikmələridir. Azərbaycanda venesiyalı tacirlərin himayəsində katolik monastırlarının olması, hindistanlı tacirlərin isə Bakıda Atəşgah tikmələri hər kəsin bildiyi həqiqətdir. Tarixi İpək yolu. 105 Tolerantlıq: bildiklərimiz və bilmədiklərimiz Əslində, fərqli dinlərin mənsublarının Azərbaycanda ticarətlə məşğul olması yerli əhali üçün də olduqca sərfəli idi. Çünki ticarətin inkişafı həm dövlətin, həm də insanların rifah halını yaxşılaşdırırdı. Başqa sözlə, tacirlər sərbəst ticarətlə məşğul olur, etiqadlarını yaşayır, yerli əhali isə onlara iqtisadi və mənəvi cəhətdən əlverişli mühit yara- daraq sosial rifah halını yaxşılaşdırırdı. Təbii ki, hər iki tərəfi n iqtisa- di baxımdan maraqlı olduğu belə bir mühitdə tolerantlığın, qarşılıqlı hörmətə əsaslanan dözümlülük ənənələrinin formalaşması labüd idi. Bəzən Azərbaycanda tolerantlıq mədəniyyətinin formalaş- masının səbəblərindən danışılarkən yalnız Quzey Azərbaycanla bağlı məqamların üzərində dayanılır. Məsələn, xalqımızın tole- rantlığı təkcə Quzeydəki tarixi mühitlə şərtləndirilir. Halbuki, Azərbaycan xalqının yayıldığı və yaşadığı areal Azərbaycan Res- publikasının ərazisindən daha böyükdür. Eyni zamanda, dünya azərbaycanlılarının sayı Azərbaycan Respublikasının əhalisinin sayından ən azı beş dəfə çoxdur. Deməli, xalqımızın tolerantlığı- nın səbəblərini ərazi və əhalicə daha böyük miqyasda araşdırmaq lazımdır. Belə yanaşıldıqda tolerantlığımızın səbəblərindən biri kimi sosial-iqtisadi amil daha qabarıq nəzərə çarpacaq. Məsələn, Uzaq Şərqi, xüsusilə Çini, Hindistanı və Orta Asiyanı Avropa və Ərəb dünyası ilə birləşdirən yeganə “körpü” – Xəzər dənizi ilə Fars körfəzi arasındakı quru ərazinin böyük bir qismində tarixən azərbaycanlılar yaşamışlar. Təkcə İpək yolu deyil, həm də onun ucqarlara uzanan qolları belə son nəticədə bu ərazidə birləşmişdir. İpək yolunun, xüsusilə bu coğrafi yanın ən önəmli nöqtəsi bütün tarixi dövrlərdə Təbriz şəhəri olmuşdur. Azərbaycanlıların böyük coğrafi ərazidə yaşamalarının tolerantlıq baxımından başqa üs- tün cəhətləri də var. Xəzər dənizindən Tifl isə qədər, Dərbənddən Həmədan və Zəncana, Gilandan İraqa, Anadoluya kimi uzanan bu ərazilərdə azərbaycanlılarla qonşuluq edən və iç-içə yaşayan onlarla xalq və yüzlərlə etnik qrup olmuşdur. Bu xalqlar arasın- da formalaşmış sosial-iqtisadi münasibətlər və mədəni mühit son nəticədə tolerantlığı daha da möhkəmləndirmişdir. 106 Gündüz İsmayılov Dini-mədəni amil: din insanların ümumilikdə cə miy yətin digər dinlərə və xalqlara münasi bətini müəyyən ləş dirən başlıca amil lər dən biridir. Çünki insanların dünyagörüşü, əxlaqı, həyat tərzi daha çox din əsasında formalaşır. Təbii ki, ən uzağı bir əsr öncəni götürsək, din cəmiyyətin həyatında indikindən qat-qat artıq rol oynayıb. O dövr üçün nəinki dinsiz cəmiyyəti, hətta, dindən uzaq insanı belə təsəvvür etmək çox çətindir. Yəqin, elə buna İrfan mədəniyyətinin görkəmli nümayəndəsi Seyid Yəhya Bakuvinin türbəsi (İçərişəhər) görədir ki, mütəxəssislər tolerant cəmiyyətin sirrini daha çox din amilində axtarırlar. Bunu hətta standart və qəti fi kirlə belə ifadə edirlər: dini tolerant olmayan xalqın özü tolerant ola bilməz. Bəlkə də, bu fi krin təsdiqinin ən gözəl nümunəsi Azərbaycan xalqı və İs- lam dinidir. On üç əsrdir ki, İslam Azərbaycan ərazilərində yayılıb və bu coğrafi yada aparıcı dinə çevrilib. Şübhəsiz ki, İslam tolerant din olmasaydı, onun mənsublarının yaşadığı Azərbaycanda indiki səviyyədə dözümlülük mədəniyyəti formalaşa bilməzdi. Bu baxımdan, Azərbaycan xalqının tolerantlı- ğının əsas səbəblərindən biri də din amili – İslamla bağlıdır. 107 Tolerantlıq: bildiklərimiz və bilmədiklərimiz İslamdakı tolerantlığın səbəbini bu dinin iki əsas qaynağında – Qurani-Kərim və Məhəmməd peyğəmbərin sünnəsində axtarmaq lazımdır. Hər iki qaynaqdan az-çox xəbəri olanlar bilirlər ki, İslam seçim azadlığına, bərabərliyə, insan ləyaqətinə, din azadlığına, et- nik fərqliliklərlə hesablaşmağa xüsusi önəm verir. Dinimizə görə, bütün insanlar və millətlər bərabərdir, ali irq, ali millət anlayışı yoxdur. Qurani-Kərim buyurur: “Ey insanlar! Biz sizi bir kişi və bir qadından (Adəm və Həvvadan) yaratdıq. Sonra bir-birinizi ta- nıyasınız (kimliyinizi biləsiniz) deyə, sizi xalqlara və qəbilələrə ayırdıq...” (Əl-Hucurat, 13). Peyğəmbərimizin hədisi-şərifi ndə bu fi kir daha da konkret ləş- dirilir: “Heç bir ərəb qeyri-ərəbə nisbətən hansısa üstünlüyə ma- lik deyil. Eləcə də qeyri-ərəb zənciyə nisbətən, zənci ağ adama nisbətən hansısa üstünlüyə malik deyil”. Qurani-Kərimdə insanlara bəyan edilir: “Dində məcburiyyət (zorakılıq) yoxdur...” (Əl-Bəqərə,256); “...İnsanları iman gətirməyə sənmi məcbur edəcəksən?!” (Yunus,99). Göründüyü kimi, İslam prinsipial şəkildə insanların vicdan və seçim azadlığına müdaxilə edilməsinə icazə vermir. Hətta Pey ğəm- bər belə olsa, o, insanları inanmağa məcbur edə bilməz. İnsanlar inanıb-inanmamaqda sərbəstdirlər. Peyğəmbər yalnız təbliğ edən və düz yolu göstərəndir. “Və de: “Haqq Rəbbinizdəndir. Kim is tə- yir inansın, kim də istəyir inanmasın (kafi r olsun)...” (Əl-Kəhf, 29). İslama görə, əsl müsəlman əlindən, dilindən başqasına ziyan dəyməyən insandır. Qurani-Kərimin “əl-Bəqərə” surəsinin 177-ci ayəsində buyurulur: “Yaxşı əməl heç də (ibadət vaxtı) üzünü gün- çıxana və günbatana tərəf çevirməkdən ibarət deyildir. Yaxşı əməl sahibi əslində Allaha, axirət gününə, mələklərə, kitaba (Allahın na- zil etdiyi bütün ilahi kitablara) və peyğəmbərlərə inanan, (Allaha) məhəbbəti yolunda (və ya mal-dövlətini çox sevməsinə baxmaya- raq) malını (kasıb) qohum-əqrəbaya, yetimlərə, yoxsullara, (pulu qurtarıb yolda qalan) müsafi rə (yolçulara), dilənçilərə və qulların azad olunmasına sərf edən, namaz qılıb zəkat verən kimsələr, eləcə Yüklə 6,27 Kb. Dostları ilə paylaş:
|