Tolerantliq kitab-15. indd
Yüklə 6,27 Kb. Pdf görüntüsü
|
90 Gündüz İsmayılov deyildi. Cavanşir öz hakimiyyətini möhkəmləndirmək üçün iri fe- odal əyanlara qarşı uzun müddət idi ki, mübarizə aparırdı. Və bu mübarizə 681-ci ildə ona qarşı sui-qəsdlə nəticələndi. Xilafət Albaniyadakı daxili çəkişmələrdən məharətlə istifadə edərək onun vassallıq hüququnu da əlindən almışdı. Ölkəni əslində xəlifənin göndərdiyi canişinlər idarə edirdi. Sonrakı dövrlərdə Azərbaycan uğrunda Ərəb-Xəzər müha- ribələri (707-730-cu illər) geniş vüsət aldı. Belə bir tarixi hadisələr fonunda Azərbaycan əhalisinin xilafətin ideoloji məhvəri olan yeni dinlə – İslam dininin əsasları ilə geniş tanışlığı baş verdi. Fəthlərin ilkin dövründə yerli əhali ilə ərəblər arasında münasibətlər əsasən yürüşlər prosesində bağ- lanılmış müqavilələrlə tənzimlənsə də, mürəkkəb idi. Ərəbistanda və başqa fəth edilən yerlərdə olduğu kimi, Azərbaycanda da yal- nız bütpərəstlər təqib edilirdi. Digər əhaliyə isə əvvəlki etiqad və adətlərinə əməl etməyə icazə verilirdi. “Əhli kitab”a mənsub olanlar, yəni, müqəddəs dini kitabları olan yəhudilər və xristian- lar, o cümlədən ilk vaxtlar, atəşpərəstlər əvvəlki etiqadlarında qa- lır, əvəzində can vergisi – cizyə ödəyirdilər. Cizyə verənlər isə bir qayda olaraq müsəlmanların himayəsi altına keçərək, canlarının və mallarının təhlükəsizliyini təmin edirdilər. Müsəlmanlar hələ Həzrət Məhəmməd peyğəmbərin dövründən kitab əhlini (xüsusilə yəhudi və xristianları) müşrik hesab etdikləri bütpərəstlərdən fərqləndirirdilər. Azərbaycanda (cənubunda) isə o dövrdə əsas din atəşpərəstlik idi. Bu din şahənşah I Şapurun dövründən Sasani imperiyasının rəsmi dövlət dini elan edilmişdi. Atəşpərəstlərin baş məbədi Qazaka şəhəri yaxınlığında yerləşirdi. Təbii ki, atəşpərəstlər “əhli kitab” hesab edilmirdilər. Lakin ilk müqavilələrin şərtlərinə görə, onlara da aman verilir və müəyyən güzəştlər olunurdu. Albaniyada isə xristianlıqla yanaşı, bütpərəstlik də mövcud idi. Əksəriyyəti köçəri olan ərəblər fəth olunmuş yerlərdə xal- qı yeni dinə məcburi sövq etmirdilər. Hətta, xəlifə Əbu Bəkr 91 Tolerantlıq: bildiklərimiz və bilmədiklərimiz ordu sərkərdələrinə düşməni şikəst etməməyi, qocaları, qadınla- rı, uşaqları öldürməməyi, yemək üçün lazım olandan artıq hey- van kəsməməyi və ilkin mərhələdə yerli əhalinin əməl etdikləri qayda-qanunlarla yaşamalarına şərait yaratmağı tapşırmışdı. Bu da öz növbəsində fəth olunan yerlərdə müsəlmanlara müəyyən mənada rəğbət hissi oyadırdı. Ümumiyyətlə, ərəblərin fəthinədək Azərbaycan əhalisi Bizans-İran müharibələrindən, habelə, şi- mal tayfalarının, xüsusilə xəzərlərin hücumlarından çox zərər çəkdiklərindən İslam dini zəminində onlara səadət və əmin-amanlıq vəd edən ərəblərə - müsəlmanlara inam və ümid bəsləyirdilər. Çün- ki onlar vergi və töycüləri aldıqdan sonra yerli əhalinin dini etiqad- larına, adət-ənənələrinə toxunmur, əmin-amanlığı qoruyurdular. İlk dövrdə alınan vergilər isə Sasanilər vaxtının vergilərindən xeyli az idi. Bunun özü də rəğbət hissi oyadırdı. İslamın verdiyi maddi və mənəvi üstünlüklər, müsəlman ic- masının atəşpərəst Sasani cəmiyyətində olduğu kimi zümrələrə bölünməməsi yeni dinin yerli əhali tərəfi ndən qəbul edilməsinə təsir göstərib. Deyilənə görə, bu işdə İslamı hələ Həzrət Peyğəmbər dövründə qəbul etmiş, əvvəllər atəşpərəst olmuş iranlıların çağırış- ları da rol oynayıb. Bəzi ərəb tarixçiləri xəlifə Ömərin dövründə işğal olunmuş Sasani vilayətlərinin dehqanlarının İslamı könüllü şəkildə qəbul etdiklərini bildiriblər. Yeni dini qəbul edənlərin can vergisindən azad edilmələri də yerli əhalinin İslamı qəbul etmə prosesini sürətləndirən amillərdən olub. Ərəblərin bütpərəstlərə qarşı (bütpərəst albanlar, bütpərəst türklər də daxil olmaqla) tutduqları barışmaz mövqe isə bəzən zor tətbiq edilməsi ilə nəticələnirdi ki, bu daha çox İslamın bütpə rəst- liyə olan münasibətindən qaynaqlanırdı. Məhz bu məqamdan çıxış edərək bəzi müəllifl ər İslamın zor gücü ilə yayıldığını irəli sürürlər. Lakin bu fi kirlə tam razılaşmaq olmur. Çünki tarixi mənbələrdə yeni dinin qəbul edilməsi prosesinin sürətli olmadığı və tədrici xarakter daşıdığı bildirilir, yəni, bu prosesin VII əsrin ortaların- dan başlayıb X əsrin ikinci yarısınadək davam etdiyi göstərilir. 92 Gündüz İsmayılov Belə olan təqdirdə İslamın məcburi şəkildə qəbul etdirilməsindən söhbət gedə bilməz. Ümumiyyətlə, ərəblər çox yerdə silah gücünə siyasi üstünlük qazansalar da, İslamı, yəni dini sülh yolu ilə yaymağın tərəfdarı idilər. Ona görə də, ilk vaxtlar ərəblərin aktiv din təbliğatı həyata keçirmələrinə baxmayaraq, əhali əvvəlki etiqadlarda qalıb, din- lə rindən tez və birdəfəlik üz döndərməyiblər. X əsrin ortalarına kimi Şimali və Cənubi Azərbaycanın xristian əhalisi ilə yana- şı, ölkənin aran və dağ yerlərinin atəşpərəst və bütpərəst əhalisi də islamaqədərki etiqadlarında qalıblar. Hətta, XII əsrin 30- 40-cı illərində Azərbaycanın bir sıra şəhər və kəndlərini gəzmiş əndəlüslü Əbu Həmid əl-Qərnati Dərbənd yaxınlığındakı dağ kənd lərində “İslamı qəbul etməmiş, hətta, cizyə də verməyən”, dəfn mərasimlərinə görə atəşpərəst olduqları görünən adamlara rast gəlib. İslam dininin yayıldığı erkən dövrdə onu ilk növbədə ərəblərin simasında özlərinə arxa tapmaq istəyən yerli əyanlar qəbul edirdilər. İslamı qəbul etməklə onlar öz mülklərini və torpaqlarını da qoru- muş olurdular. Əhalinin varlı təbəqəsinin yaranmış yeni sosial-iq- tisadi və siyasi şəraitə daha tez alışıb İslamı qəbul etmələri onun yayılmasına güclü təkan verib. Buna görə də şəhərlilər kəndlilərə nisbətən yeni dinə daha həvəsli idilər. Lakin kəndlilərin də İsla- mı qəbul etmələrinə üstünlüklər tanınırdı. Hətta xəlifə Ömərin fərmanına görə, İslamı qəbul etmiş kəndlilərə xəzinədən mükafat- lar da verilirdi. İslam dininin Azərbaycanın Şimal hissəsində mənimsənil mə- sinin birinci mərhələsində onu yayan əsas qüvvə ərəblər özləri idi. O dönəmdə müsəlman ruhaniləri rolunu qoşunla gəlmiş din mübəlliğləri (təbliğatçıları) oynayırdılar. Onlar İslamın teoloji eh- kamları ilə yanaşı, dinin əməli ayinlərini – kəlmeyi-şəhadət, na- maz, oruc, zəkat və həcc ziyarətini yerli əhali arasında yayırdılar. Əslində, İslamın nəzəri-teoloji prinsiplərini ərəb qoşunlarına daxil olan əsgərlərin heç də hamısı yüksək səviyyədə bilmirdi. Çün- Yüklə 6,27 Kb. Dostları ilə paylaş:
|