Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti n. M. Rasulov, A. R. Ismailov monopoliyaga
Adolatli foyda olishni ta‘minlaydigan narx. Iste‘molchi ortiqchaligining
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 3.7. Adolatli foyda olishni ta‘minlaydigan narx. Iste‘molchi ortiqchaligining
narx va ishlab chiqarish hajmiga bog‗liqligi Adolatli foyda olishni ta‘minlaydigan narx yoki qisqa qilib aytganda ―monopol arzon narx‖ tushunchasi O‗zbekiston Respublikasining ―Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to‗g‗risida‖gi Qonunida monopol arzon narxlarga keltirilgan ta‘rif tavsifi va maqsadlari bo‗yicha batamom turlicha bo‗lgan monopson arzon narxlar va yirtqich narxlarni o‗z ichiga oladi: monopol arzon narx — tovar bozorida xaridor sifatida ustun mavqeni egallab turgan xo‗jalik yurituvchi subyektning sotib olayotgan tovariga qo‗shimcha foyda olish yoki qilingan asossiz xarajatlarni sotuvchi hisobiga qoplash maqsadida belgilaydigan narxi… Ta‘rifning birinchi qismi arzon narxlarga tegishli bo‗lib, ular ular monopsoniya holatida ya‘ni – korxona o‗z xaridlari asosida (sotib oluvchi korxona) ustun mavqega ega bo‗lgan holatda o‗rnatiladi. Ta‘rifning ikkinchi qismi yiritqich narxlarga taalluqli bo‗lib, unda ustun mavqega ega bo‗lgan korxona bozordan raqiblarini chiqarib yuborish yoki raqiblarini bozorga kiritmaslik maqsadida o‗rnatadi: … yoxud tovar bozorida sotuvchi sifatida ustun mavqeni egallab turgan xo‗jalik yurituvchi subyektning sotayotgan tovariga ongli ravishda shu tovarni sotishdan zarar ko‗radigan darajada belgilaydigan narxi bo‗lib, uni belgilash natijasida bozordan raqobatchilarni siqib chiqarish yo‗li bilan raqobat cheklanadi yoki cheklanishi mumkin; Agar birinchi holatda mavqeni suiiste‘mol qilish obyekti bo‗lib bir-biriga vertikal tarzda bog‗liq bo‗lgan sotuvchilar hisoblansalar, ikkinchi holatda mavqeni suiiste‘mol qilish obyekti bo‗lib o‗zaro raqobatlashuvchilar hisoblanadi. 70 AQSHda ―monopol arzon narxlar tushunchasi‖, ya‘ni monopsoniya (yoki ustun mavqega ega bo‗lgan korxona – sotib oluvchi) holatida o‗rnatiladigan narxlar ta‘rifi berilmagan. Kamdan-kam ko‗rib chiqiladigan ―yirtqich narxlar‖ tushunchasi mavjud. Evropa Ittifoqida esa ―insofsiz arzon xarid narxlari‖ (monopson narxlar) Rim SHartnomasini 82(a) moddasiga to‗g‗ri keladi, lekin EH tarixida ushbu narxlar bo‗yicha ayblovchi bitta ham hukm chiqarilmagan. Tarixda faqatgina bitta ish ko‗rib chiqilgan. Biroq, katta supermarketlarni (ulgurji savdo bilan shug‗ullanuvchilar va qishloq xo‗jalik mahsulotlarini etishtiruvchilarni narxlarni pasaytirishga majbur qiladigan) bozor hukmronligidan norozi bo‗lish holatlarini ko‗payishi oqibatida ―insofsiz arzon xarid narxlari‖bo‗yicha ishlar soni ko‗payishi ehtimoli ham yo‗q emas. Rossiyada faqat ―yirtqich narxlarga‖ ta‘rif berilgan: Tovarni monopol arzon narxi (moliyaviy xizmatlardan tashqari) ushbu tovarni ishlab chiqarish va sotishda iqtisodiy asoslangan xarajatlar va oqilona foyda summasidan sezilarli kam bo‗lgan, yoki raqobat sharoitida taqqoslanadigan tovar bozorida tovarni sotib oluvchilar (sotuvchilar) bilan bitta shaxslar guruhiga kirmaydigan va ushbu taqqoslanadigan bozorda ustun mavqega ega bo‗lmagan sharitlarda belgilanadigan narxlardan sezilarli darajalarda past bo‗lgan, tovar bozorida ustun mavqega ega bo‗lgan xo‗jalik yurituvchi subyekt tomonidan tovarga o‗rnatilgan narx. Sotuvchi tomonidan o‗rnatilgan, raqobatchilarni bozordan siqib chiqarish oqibatida raqobatni cheklashga olib kelmasa, tovarni monopol arzon narxi hisoblanadi. Tabiiy monopoliya subyektlarini tabiiy monopoliyalarni tartibga solish organi tomonidan belgilangan tariflar darajalaridja o‗rnatgan narxi, tovarni monopol arzon narxi hisoblanmaydi. Ta‘rifni muvaffaqiyatli berilgani shundaki, u ushbu narxlarni qo‗llamaslik bo‗yicha ―raqobatni cheklash‖ mezonlarini eslatadi: …Agar sotuvchi tomonidan monopol arzon narxni o‗rnatilishi tegishli tovar bozoridan raqiblarini siqib chiqarilishiga olib kelmasa … 71 Yaponiyada bu tushunchaga ta‘rif berilmagan. Germaniyada ham bu tushunchaga ta‘rif berilmagan. Doktrina ustun mavqeni suiiste‘mol qilishni quyidagi turlari doirasida ishlatiladi: … haq to‗lashni qulay bo‗lmagan shartlarini yoki boshqa shartlarni talab qiladi, shu vaqtni o‗zida ushbu korxona taqqoslanayotgan bozorlardagi o‗xshash xaridorlardan talab qiladi, agar ushbu tarzda tabaqalashtirishga obyektiv isbot mavjud bo‗lmasa. Buyuk Britaniya ―monopol arzon narxlar‖ tushunchasi, ya‘ni monopsoniya (yoki ustun mavqega ega bo‗lgan korxona – sotib oluvchi) holatida o‗rnatiladigan narxlar ta‘rifi berilmagan. ―Yirtqich narxlar‖ tushunchasini quyidagicha aniqlanadigan ta‘rifi mavjud: Korxonani keyinchalik haddan ziyodqimmat narxlarni o‗rnatib raqibini bozordan chiqarib tashlash maqsadida vatinchalik zarar ko‗rib ishlashga qaratilgan strategik xatti-harakati. Huquqni qo‗llash amaliyoti Evropa Adolat Sudining tajribasiga binoan asoslangan narxlarni uchta darajasi mavjud: • o‗rtacha o‗zgaruvchan xarajatlardan past narx – yirtqich narxlarni shakllanishi belgilarini mavjudligi • o‗rtacha o‗zgaruvchan xarajatlardan yuqori, lekin o‗rtacha umumiy xarajatlardan past – raqibni chiqarib tashlash niyati isbotlangan taqdirda yirtqich narxlar mavjud bo‗ladi • narx o‗rtacha yalpi xarajatlardan yuqori bo‗ladi – yirtqich narxlar bo‗lmaydi. Vengriyada esa ―ustun mavqeni suiiste‘mol qilish‖ shakli sifatida insofsiz qimmat va arzon narxlar mavjud degan tushuncha bor, biroq ushbu tushunchaga qonunda ta‘rif berilmagan. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|