Toshkent davlatiqtisodiyot universiteti b. Y. Xodiyev, sh sh. Shodmonov

klassik maktabi 
namoyandalari 
bo‘lmish A.Smit, U.Petti, D.Rikardo kabi atoqli iqtisodchi olimlar 
boylik faqatgina savdoda yoki qishloq xo‘jaligidagina emas, balki 
shu bilan birga sanoat, transport, qurilish va boshqa xo‘jalik sohalari- 
da ham yaratilishini isbotlab berdilar va 
“hamma boylikning ona-
si yer, otasi mehnat”, 
degan qat’iy ilmiy xulosaga keldilar. Shuni 
aytish kerakki, A.Smitning «ko‘rinmas qo‘l» prinsipi hozirgi kunda 
juda ko‘p tilga olinmoqda. U o ‘zining «Xalqlar boyligining tabiati 
va sabablari to‘g‘risida tadqiqot» (1776) degan kitobida insonni faol- 
lashtiradigan asosiy rag‘bat xususiy manfaatdir deb ko‘rsatadi. Inson 
o ‘z xususiy manfaatini amalga oshirishga, ya’ni foyda olishga intilib, 
mehnat taqsimoti sharoitida qandaydir tovar yoki xizmat turini yarata- 
di, boshqalarga yetkazib beradi, o ‘z kapitalini ko‘paytiradi va shu in- 
tilishda o‘zi bilmagan holda jamiyat taraqqiyotiga hissa qo‘shadi deb 
tushuntiradi. U kapital, mehnat, tovar, ishchi kuchi va boshqa resurs­
laming erkin harakatini ta’minlash prinsipini ilgari suradi. Ushbu 
maktabning «klassik» deb nom olishiga ulaming quyidagi yutuqlari 
sabab bo‘ldi.
Birinchidan, A.Smit va D.Rikardo iqtisodiyotni o ‘rganishga ilmiy 
yondashuv beradigan tadqiqot usullarini ishlab chiqdi va muvaffa- 
qiyatli qo‘lladilar. Aynan ana shu usullar yordamida ular merkantilist- 
laming «boylikning manbai - savdo» degan g‘oyasining to‘g‘ri emas- 
ligini isbotladilar.
4 
A.Razzoqov, Sh.Toshmatov, N .O ‘rmonov. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi. Т.:
«Moliya». 2002, 147-149-bet.
25

---

Ikkinchidan, iqtisodiyot to‘g ‘risidagi barcha yig‘ilgan bilimlami 
klassik maktab namoyandalari ma’lum bir ilmiy tizimga keltirdilar. 
Bu narsaga ular birinchi bo‘lib iqtisodiy ne’matlami ishlab chiqarish, 
taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol o ‘rtasidagi tizimli aloqani tadqiq 
etgani sabab bo‘ldi.
Uchinchidan, ingliz klassiklari iqtisodiy hodisalaming ko‘zga 
ko‘ringan tomonlarini tadqiq qilish bilan cheklanib qolmadilar. Ular 
ushbu hodisalaming mohiyatini, ular o ‘rtasidagi sabab-oqibatli alo- 
qadorlikni aniqladilar, shuningdek, kapitalistik iqtisodiyot qonunla- 
rini ochdilar.
Iqtisodiyot nazariyasi fanining rivojlanishida Sismondining ham 
muhim hissasi bor. U kapitalistik iqtisodiy mexanizmni tanqid qilib, 
siyosiy iqtisod inson baxti yo‘lida sotsial mexanizmni takomillashti- 
rishga qaratilgan fan bo‘lmog‘i lozim deb ko‘rsatadi. Kapitalistik iqti­
sodiy tuzumni tanqid qilish bilan bir qatorda undan ko‘ra progressiv 
bo‘lgan jamiyat qurish g‘oyasi Sen-Simon, Shari Fure, Robert Ouen 
kabi sotsial utopistlar tomonidan ilgari surilgan edi. Ular xususiy 
mulkni qattiq tanqid qilib, uni tugatish tarafdori edilar.
Ulardan keyin