49
Endoplazmatik to‘r – nozik kanalchalardan tuzilgan murakkab sistema bo‘lib, ikki
xil shaklga ega. Tashqi membranasi donador (ribosoma bo‘lsa) yoki silliq ( ribosoma
bo‘lmasa) endoplazmatik to‘r bo‘ladi.
Fermentlar katalizatorlik vazifasini bajarib turadi. Fermentlar 4
ta gruppaga
bo‘linadi.
1. Achituvchi fermentlar –
oksidaza.
2.
Proteaza. Bu ferment ta’sirida oqsil moddalar aminokislotalargacha parchalanadi.
Bu ferment ta’sirida oqsil moddalar tiklanadi.
3.
Esteraza. .Bu ferment ta’sirida moylar spirt bilan kislotaga parchalanadi. SHu
gruppaga kiruvchi lipaza fermenti ta’sirida yog‘ glitserin va kislotasigacha
parchalanadi.
4.
Karbogidraza. Bu ferment ta’sirida har xil karbon suvlar parchalanadi. Bu
gruppaga kiruvchi diastaza fermenti ta’sirida shakar kraxmalga aylanadi.
Fermentlar faoliyati temperatura ko‘tarilganda ya’ni 40-50 ºC da ko‘payadi. 50º C
dan yuqorida susayadi. 100º C da esa fermentlar ishdan chiqadi.
Vitaminlar yunoncha Vita so‘zidan olingan bo‘lib, hayot degan ma’noni bildiradi
. Ularni 1880 yilda rus olimi N.Lunin hamda 1912 yilda esa K.Funk kashf
etganlar. Tarkibida turli-tuman organik moddalar saqlovchi vitaminlar fermentlar
komponentlari bo‘lib hujayrada katalizator rolini o‘ynaydi. Organizmda vitaminlar
etishmasa modda almashinish jarayoni buziladi. Agar ular mutlaqo bo‘lmasa
organizmning hayotiy funksiyalari buziladi. Hozirgacha 40 ga yaqin vitaminlar aniqlangan,
ularning hammasi toza holda sanoatda ishlab chiqilmoqda va oziq- ovqat ratsionida
ishlatilmoqda. Vitaminlarning nomlari yunon alfavitining bosh harflari bilan belgilanadi.
SHu sababli ularni A, B, C, D vitaminlari deb aytiladi. Vitaminlar o‘simliklarning ma’lum
bir qismlarida joylashadi.
Masalan, B (B1, B2) gruppa vitaminlar ko‘pincha urug‘ murtagi va po‘stida yoki
javdar, bug‘doy kabi o‘simliklarning yosh maysalarida bo‘ladi. C vitamin na’matak,
limon, qora smorodina mevalarida hamda piyoz boshlarida , e vitamini o‘simlik
yog‘larida, bug‘doy, makkajo‘xori maysalarida, sitrus o‘simliklari va pomidor mevasida,
K vitamini chayon o‘ti
bargida, sabzi ildizmevasida ko‘p bo‘ladi.
Vitaminlar fermentlarning tarkibiy qismi bo‘lib, o‘simlik organizmida faqat modda
almashish jarayonida qatnashadi. Vitaminlar tabiatdagi barcha o‘simliklarda oz miqdorda
bo‘lib, hujayraning hayotiy jarayonlarida faol ishtirok etadi. Vitaminlar etishmasa
o‘simlikning rivojlanishi yaxshi bormaydi.
1.7
O‘simlik hujayrasining tuzilishi. Yаdro.
Yadro – “nucleus” grekcha “karion”. Yadro protoplazmaga o‘xshash hujayraning eng
asosiy qismlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Protoplazma yadrosiz, yadro esa
protoplazmasiz yashay olmaydi. Rus olimi Gerasimovning ko‘rsatishicha hujayradagi
hamma protsesslarda yadro ishtirok etadi. Yadrosiz hujayra bo‘lishi mumkin emasligini
ko‘rsatadi. 1890 yilda
Gerasimov spirogira suv o‘ti hujayrasidan yadroni ajratib oladi.
Yadrosi bor hujayra normal yashagan. Yadrosi olib tashlangan hujayra esa
42 kundan
so‘ng o‘lgan. Yadroni birinchi marta 1831 yilda ingliz olimi botanik Robert Broun
orxideya deb atalgan o‘simlik hujayrasida ko‘radi.
Yadroning shakli yumaloq yoki elipssimon, ba’zan cho‘ziq va yulduzsimon
yadrolar ham uchraydi.
YAdroning katta kichikligi o‘rtacha hisobda 4-36 mk gacha bo‘ladi. Bundan ham
kichkina va katta yadrolar uchraydi. Masalan, mog‘or zamburug‘ining yadrosi 1 mk,
Sagovnik deb atalgan o‘simlikning yadrosi 500-600 mk gacha bo‘ladi. Odatda o‘simlik
hujayrasida 1 tadan yadro bo‘ladi.
Ba’zi bir hujayralar 2 ta yoki undan ko‘p yadroli bo‘ladi. Masalan, yashil suv
o‘tlarida va tuban zamburug‘larida yuztagacha yadro uchraydi. Dengizda yashaydigan
50
ba’zi bir
qizil suv o‘tlari hujayrasida 4000 tagacha yadro uchraydi. Ko‘knorining sutli
nayida 1000 tagacha yadro bor.
Ba’zi bir o‘simliklarning hujayrasida yadro bo‘lmaydi. Masalan,
ko‘k yashil suv
o‘tlari va bakteriyalarda. Rus olimi Peshkovning ko‘rsatishicha bunday o‘simliklarda
yadro
elementlari protoplazmada tarqoq holda uchraydi.
Odatda yadro hujayraning turli joylarida uchraydi. Yosh hujayralarda yadro
hujayraning 1/3 qismini tashkil etadi. Bunda yadro hujayraning markazida
joylashgan. Qari hujayralarda esa yadro hujayraning chetida joylashgan bo‘ladi.
Yadro rangsiz, tiniq protoplazmaga nisbatan qattiq kolloid modda. YAdro
protoplazmadan o‘zining yupqa oq pardasi bilan ajralib turadi. YAdroda ikki xil, ya’ni
tashqi va ichki po‘sti bor. Tashqi po‘stining teshikchasi bor. YAdro ichida yadro
suyuqligi joylashgan.
YAdro suyuqligi kariolimfa deb ataladi. Kariolimfa 2 xil bo‘ladi.
1. Xromatin (bo‘yaladigan)
2. Axromatin (bo‘yalmaydigan).
Yadro sitoplazmaga o‘xshash oqsil moddadan tashkil topgan. Yadro oqsilida C,
H, O lardan tashqari Fe, P ham bor. SHuning uchun
ham yadro oqsilini nukleoproteid
deb yuritiladi. Bu oqsil oshqozonda hazm bo‘lmasligi bilan boshqa oqsillardan farq
qiladi. Xromatin nukleoproteiddan tuzilgan. Yadro tarkibida timonuklein kislota bor.
Nukleoproteidlarning reaksiyasi kislotali bo‘ladi, ya’ni ko‘k lakmusni qizartiradi.
2
Yadro tarkibida yadrochalar bor. Yadrolarning tarkibi va vazifasi to‘liq
o‘rganilmagan. Yadro harakatlanib turadi. Birinchi harakati protoplazma bilan birgalikda.
Bu harakatni sekin harakatlanish deyiladi. Ikkinchi harakati protoplazmasiz o‘zi harakat
qiladi. Bunday harakatni tez harakatlanish deyiladi. Demak, yadro hujayrada bo‘ladigan
hamma protsesslarda ishtirok etadi.
Yadro achituvchi fermentlarni ishlab chiqaradi.
Hujayraning bo‘linishi protsesslarida ishtirok etadi. Yadroning bo‘linishi –
hujayraning bo‘linishidir.
Hujayraning bo‘linishiga hujayradagi jamiki moddalarning har xil ta’sirotlar
natijasida ko‘payishi va DNK ning ikki marta oshishi sabab bo‘ladi. Tirik tanalar uch xil
yo‘lda bo‘linib ko‘payadi: amitoz, mitoz, meyoz. Xromasomalarda esa endomitoz bo‘linish
ham sodir bo‘ladi.
Hujayraning oddiy yo‘l bilan bo‘linish – amitoz, tuban tuzilgan o‘simliklarning
hujayralarida
va qarigan, kasallikka duchor bo‘lgan hujayralarda sodir bo‘ladi.
Qari yoki kasallangan hujayralarda ba’zan yadrolar bo‘linadiyu, ammo hujayra
ikkiga ajralmay poliploidli yoki patologik hujayralarni hosil qiladi.
Yаdroning murakkab bo‘linishi ikki xil yo‘l bilan:
1)
o‘simlikning vegetativ organlarida kariokinez bo‘linish yoki mitoz
bo‘linish sodir bo‘ladi.
2)
generativ organlarida jinsiy hujayralarda reduksion bo‘linish yoki meyoz
bo‘linish sodir bo‘ladi.
1.8 Plastidalar klassifikatsiyasi, ahamiyati.
Plastidalar protoplazmaning mezoplazmasidagi xondriosomadan hosil bo‘ladi.
Plastidalar ham protoplazma va yadroga o‘xshash oqsil moddadan tuzilgan. Lekin
plastidalar o‘zining rang beruvchi pigmentlari bilan yadro va protoplazmadan farq qiladi.
Plastidalar ham protoplazma va yadroga o‘xshash oqsil moddadan tuzilgan.
3
Lekin
plastidalar o‘zining rang beruvchi pigmentlari bilan yadro va ptotoplazmadan farq
qiladi. Plastidalar oqsilida C, O, H lardan tashqari Fe uchraydi. Plastidalar oddiy yo‘l
1.
2
Mustafaev S.M., Ahmedov O‘.A. Botanika. – T.: O‘zbekiston, 2005.- 435 b.