Toshkent farmatsevtika instituti farmakognoziya kafedrasi "botanika" fanidan o
Yüklə 43,03 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- YAkka kristallar
55 beradi. 1 gr karbon suv 4.2 kkal energiya bersa, 1 g yog‘ 9.3 kkal. Energiya beradi. YOg‘ suvda erimaydi. efirda, benzinda va boshqa erituvchilarda eriydi. YOg‘ ishqor ta’sirida sovunga aylanadi. YOg‘, glitserin va organic kislotalarga parchalanadi. YOg‘ tirik hujayrada lipaza deb ataladigan ferment ta’sirida eriydi. YOg‘ alkanin deb ataladigan reaktiv ta’sirida qizil rangga bo‘yaladi. Sudan III eritmasi ta’sirida ( biroz qizdirilgandan so‘ng ) pushti rangga bo‘yaladi. O‘simlikda uchraydigan yog‘lar 2 xil bo‘ladi: 1. Iz qoldiradigan. 2. Iz qoldirmaydigan yog‘ – efir moylar. Efir moylar tarkibida kislorodning miqdori juda oz bo‘ladi. Ba’zida esa kislorod bo‘lmaydi, uning o‘rnida S uchraydi. efir moylar limon, geran, lavanda, kashnich, arpabodiyon, yalpiz va boshqa o‘simliklarda uchrashi mumkin. efir moylar o‘simliklarga xushbo‘y xidga ega bo‘ladi. Masalan, sarimsoq (chesnok) efir moyi. Sarimsoq yoqimsiz hidga ega bo‘lsa ham foydali hisoblanadi. O‘simlik hujayrasida chiqindi modda sifatida har xil kristallar uchraydi. Kristallar asosan C 2 O 4 , CaCO 3 , CaSO 4 , SO 2 dan tashkil topgan. Kristallar faqat butguldoshlar oilasiga kiradigan o‘simliklarda uchramaydi. Masalan, karam, rediska, sholg‘om, turp va boshqalar. Boshqa oilaga kiradigan o‘simliklarda esa kristallar uchraydi. Kristal tuzilishi jihatidan bir necha xil bo‘ladi. 1. YAkka kristallar. Bu kristallar kub, rombik, prizma va boshqa shakllarda uchraydi. YAkka kristallarni piyozning ustki po‘stida, mingdevona o‘simligida ko‘rish mumkin. Kristallarning shakli yulduzsimon bo‘lsa druz deyiladi. Druzlarning lipa daraxti poyasining po‘stloq qismida bangidevona – o‘simligi bargida, g‘o‘za bargida ko‘rish mumkin. Kristallning shakllari ninasimon bo‘lsa rafid deyiladi. Rafidlarni marvaridgul – o‘simligi bargida, kovrak, ungerniya o‘simligining piyoz po‘stida ko‘rish mumkin. Ba’zan kristallar qumga o‘xshash bo‘ladi. Bularning esa krasavka o‘simligi bargida qumga to‘la xalta hujayrani ko‘rish mumkin. VAKUOLALAR VA HUJAYRA SHIRASI Hujayraning shirasi vakuolalarida joylashgan. “ vakuc” - bo‘shliq ma’nosini bildiradi. Bir necha yosh hujayralarda vakuclar bo‘lmaydi. Bo‘linishdan to‘xtab o‘sa boshlagan hujayralarda vakuclar vujudga keladi. Hujayraning yoshlik vaqtida vakuslari ko‘p mayda bo‘ladi. Hujayra qarigach mayday vakuslar bir-biri bilan birlashib katta vakuslarni vujudga keltiradi. Bu katta vakuslar hujayraning markaz qismiga joylashib oladi. Hujayradagi protoplazma va yadrolar esa hujayraning chet qismiga chiqib oladi. Vakuolada suvda erigan moddalar to‘planadi. Bo‘linib o‘sa boshlagan hujayralarda vakuola yumaloq va cho‘ziq shaklda uchraydi. Bu vaqtda vakuolalar tarkibida erigan moddalari bo‘lgan suv va gel holatda kolloid bilan to‘lgan bo‘ladi. Keyinchalik vakuolalar yiriklashib shira bilan to‘ladi va hujayra markazini egallab hujayraning 70- 90% qismini tashkil etadi. Vakuoladagi shira protoplast ishlab chiqargan moddalar, ya’ni tonoplast (vakuola membranasi) tanlab o‘tkazgan suyuqlikdir. Vakuoladagi suyuqlik hujayra shirasi deyilib, 2-5 pH ga teng bo‘ladi, u turli organic va anorganik moddalarning turli miqdordagi eritmasidir. Vakuolani ximiyaviy tarkibi protoplazmaning ximiyaviy tarkibidan farq qiladi. Vakuolalarda uchraydigan oziq moddalar azotli yoki azotsiz bo‘ladi. Azotli moddalardan tuzilgan albumin, sho‘r suvda eriydigan globulin oqsillari ham olinadi. Hujayra shirasida karbon suvlaridan glyukoza, fruktoza, saxaroza, inulin uchraydi. Inulin polisaxaridlarga kiradi ( C 6 H 10 O 5 ) n. . Inulin qoqio‘t o‘simligining 56 ildizida uchraydi. Inulin suvda eriydi. saxaroza, glyukozaga nisbatan 1.5 marta, fruktoza glyukozaga nisbatan 2.5 marta shirinroq. Glyukoza lavlagida 26 %, shakarqamishda 20%. Ba’zi bir o‘simliklarning hujayra shirasida organik kislotalar uchraydi. Masalan, otquloq o‘simligida shavel kislota, olmada olma kislotasi, limonda limon kislotasi, tamaki bargida nikotin kislotasi bor. Antonovka olmada – 0.5%, uzumda 0.3%, limonda 9%, moxorkada 8-10% nikotin kislotasi bor. Ba’zi o‘simliklarda organik kislotalar juda kam bo‘ladi yoki bo‘lmaydi. Ularning reaksiyasi neytral yoki ishqoriy bo‘ladi. Masalan, bodring, qovoqda. Ba’zi o‘simliklarning hujayra shirasida oshlovchi modda uchraydi. Oshlovchi moddalar meditsinada oshqozon – ichak kasalliklarida burishtiruvchi modda sifatida ishlatiladi. Og‘iz va tomoq shilliq qavatlar yallig‘langanda, milkdan oqqanda, og‘iz va tamoqni chayish uchun ham ishlatiladi. Oshlovchi moddalar dub daraxti po‘stlog‘da 10- 20% , tol po‘stlog‘ida 9- 13%, choyda 15-20%, evkalipt galasida 30-40% gacha oshlovchi moddalar uchraydi. Oshlovchi moddalar FeCl 3 eritmasi ta’sirida to‘q ko‘k rangda qora ranggacha bo‘yaladi, ba’zi bir o‘simliklarning hujayra shirasida zaharli moddalar uchraydi. Zaharli moddalar 2 ga bo‘linadi: 1. Alkaloidlar. 2. Glikozidlar. Bu har ikkala moddalar murakkab tuzilgan organik moddalar bo‘lib alkoloidlar tarkibida azot bo‘ladi, glikozidlar tarkibida esa azot bo‘lmaydi. Ko‘knori o‘simligining mevasidan (pichoq bilan tilgandan so‘ng) oqib chiqqan shirani opiy deb yuritiladi. Opiyning tarkibida 26 xil alkoloidlar bor. Asosiy alkoloidlari morfin, kodein, papaverin, geroin va boshqalar. Mingdevona o‘simligi tarkibida giossiamin, atropine va skopolamin, bangidevona o‘simligida ham mingdevonada uchraydigan alkoloidlar uchraydi. Xin daraxti po‘stlog‘ida xinin, sinxonin, sinxonidin deb ataladigan alkoloidlar uchraydi. Xin daraxti tropik mamlakatlarda o‘sadi tamaki o‘simligida nikotin alkoloidi uchraydi. CHoy, kofein, teofellin, teobromin alkoloidlari uchraydi. Glikozidlar saqlaydigan o‘simliklarga misollar: angishvonagul tarkibida digitoksin, gitoksin. Marvaridgulda kavallatoksin, kanvalletoksol, kanval-lozid, adonis- mushuko‘t simarin, adonitoksin deb atalgan yurak glikozidlari uchraydi. Ra’noguldoshlar, g‘alladoshlar oilasiga kiradigan o‘simliklarda alkoloidlar bo‘lmaydi. Hujayra vakulosida o‘simliklaarga har xil rang beruvchi pigmentlar bor. Bular asosan ikki gruppaga bo‘linadi. 1. Antotsian 2. Antoxlor. Antotsian o‘simliklarning hujayra shirasini ranggiga qarab nordonlik berib turadi. Hujayra shirasi nordon bo‘lsa, o‘simliklarga qizil rang berib turadi. Ishqor reaksiyasida ko‘k rang beradi, neytral reaksiyada binafsha rang beradi. Antotsian o‘simliklarni sovuqdan, quyoshning issiq nuridan saqlab turadi. Antoxlor o‘simliklarga faqat sariq rang berib turadi. Masalan, kartoshkagul, tirnoqgul. O‘simlik hujayrasining vakuolasida vitaminlar bo‘ladi. Organizmda vitaminlar etishmasligi sababli A vita-minoz kasalligi kelib chiqadi. Vitamin A etishmasa (shapko‘r), vitamin C etishmasa singa, vitamin D etishmasa raxit kasalliklari kelib chiqadi. Vitaminlardan vakuolalarda faqat B, C, D lar uchraydi. CHunki bu vitaminlar suvda eriydi. qolgan vitaminlar suvda erimaydi. Suvda erimaydigan vitaminlar esa hujayraning protoplazmasida uchraydi. Vitaminlar asosan sabzavot o‘simliklarda va g‘alladoshlarda uchraydi. Achchiq danakli bodomning hujayra vakuolasida amigdalin glikozidi bor. Yüklə 43,03 Kb. Dostları ilə paylaş:
|