61
HUJAYRANING KO‘PAYISHI
Hujayra bo‘linishi natijasida bir va ko‘p hujayraki organizmlarning miqdori oshib
boradi.Hujayra bo‘linishiga olib keladigan sabablar turlicha: 1.YAdro va sitoplazma hajmi
nisbatining buzilishi sitoplazma hajmining haddan tashqari ortishiga olib keladi, bu esa yadro
tomonidan sitoplazmada bo‘lib turadigan hayotiy jarayonlarni boshqarishni mutloqo
qiyinlashtiradi. 2.Hujayra ichidagi hosilalar shu darajada ko‘payadiki, bu hajmni hujayra po‘sti
sig‘dirolmay qoladi.3.Turli xil stimulyatorlar ta’siri ham hujayralarning bo‘linishiga olib
keladi. Ana shunday ta’sir ko‘rsatuvchi moddalarga marganets, kaliy tuzlari,gormonlar va
boshqalar kiradi.Hujayra bo‘linishidan oldin hujayrada kerakli miqdorda oqsil, nuklein kislota
hamda energetic moddalar to‘planadi.Natijada DNK ikki barobar ko‘payadi. YAdro va hujayra
asosan uch xil:
1. Oddiy yo‘lda bo‘linish- amitoz
2. Murakkab bo‘linish- mitoz
3. Endomitoz (ba’zi xollarda)
Amitoz bo‘linish
Bu bo‘linishni birinchi bo‘lib rus olimi N.Jelejnov 1840 yilda aniqlangan. Amitoz
bo‘linishining mohiyati shundaki, bunda hujayra organellalari hamda yadroning strukturaviy
o‘zgarishsiz hujayra qismi ikkiga bo‘linadi. Bunda optik mikroskopda xromosomalarning
mitoz bo‘linishda bo‘ladigan o‘zgarishlari kuzatilmaydi. Ba’zan yadroning yadrocha va yadro
po‘sti erimasdan turib ikkiga bo‘linadi. Axromatin iplari hosil bo‘lmaydi. Ayrim vaqtlarda
amitoz bo‘linishda hujayra emas, faqat yadro bo‘linadi va natijada ko‘p yadroli hujayra yoki
poliploidiya hosil bo‘ladi.
SHunday qilib, amitozda yadro moddasi yangi hosil bo‘gan hujayralar orasida ko‘pincha
tang
taqsimlanmaydi
hamda
biologik
(genetik)
bir
xil
tenglikdagi
hujayralar
shakllanmaydi.SHu sababli amitoz potologik hodisa deb qaraladi, bu bo‘linish ko‘pincha
qarigan va kasallikka duchor bo‘lgan hujayralaeda kuzatiladi.
Bakteriyalar hamda ba’zi suv o‘tlari oddiy yo‘lda bo‘linib ko‘payadi. Prof. Karolinskaya 1947
yil gulli o‘simliklarning ham ba’zi birlari oddiy yo‘lda bo‘linishligini ko‘rsatadi.
Buni piyozni po‘stida va ba’zi bir o‘simliklarning poyasida ko‘rish mumkin. Hujayraning
murakkab yo‘lda bo‘linishi o‘z galida 2 ga bo‘linadi.
1. Kariokinez yo‘lda bo‘linish.
2. Reduksion yo‘lda bo‘linish.
O‘simliklarning vegetativ organlarining (ildiz, poya, barg)
hujayralari Kariokinez
yo‘lda ko‘payadi. O‘simlikning generativ organlari (gul, meva, urug‘) ning hujayralari
reduksion yo‘lda bo‘linadi.
K A R I O K I N E Z (MITOZ)
Kario - yadro, kinez - o‘zgarish. Hujayraning kario-kinez yo‘lda bo‘linib ko‘payishini
1874 yilda Moskva universitetining prof. Chistyakov plaun va qirqbo‘g‘im sporalarining
rivojlanishini o‘rganayotgan paytda o‘simliklardagi bo‘linishini kashf etgan. Keyinchalik 1875
yilda Bonn universitetining professori Strasburger bu bo‘linishni batafsil o‘rganib unga mitoz
(“mito” –ipcha )deb nom bergan. Bu termin hozirgi vaqtda 1878 yilda Shleyxer taklif qilgan
“kariokinez “ termini o‘rniga ishlatiladi.
Yadro bo‘linishidan so‘ng butun hujayrani ro‘y beradi va yangi hujayra po‘sti vujudga keladi.
Mitoz bo‘linishini mohiyati shundaki, bu bo‘linishdan so‘ng hosil bo‘lgan yangi ikki
62
hujayralarning har qaysisida irsiy materiallar, ya’ni xromosomalar miqdori bo‘linishga qadar
bo‘lgan ona hujayra xromomsomalari miqdoriga teng bo‘ladi, bu bo‘linishdan keyin hosil
bo‘lgan ikki hujayrada xromosomalar miqdori kamaymaydi.Boshqacha qilib aytganda
xromasomalarning xususiyati saqlanadi.
Hujayraning bo‘linishidan navbatdagi bo‘lgan davr interfaza yoki interkinez
deyiladi.Interfazadan keyin esa mitoz boshlanadi.Interfazada hujayradagi xromomsomalarda
DNK sintezi bo‘ladi, oqsillar va energetik material to‘planadi. Bu davrda yana eng muxim
vakillardan biri xromosomalarning reduplikatsiyasi , ya’ni ular miqdorining ikki barobar
oshishi kuzatiladi.Mitoz bir soatcha davom etadi,metotik sikl esa 10-20 soat chamasida bo‘lad
Hujayra kariokinez yo‘lida bo‘linib, o‘z boshidan 4 ta davrni kechiradi:
1. Profaza
2. Metofaza
3. Anafaza
4. Telofaza
Yadro profazada yadroning xromatin moddadan xromosoma vujudga keladi.
Xromosomaning borligini 1871 yilda Moskva universitetining prof. CHistyakov topgan.
Xromasomaning soni har xil o‘simlik hujayrasida har xil bo‘ladi. Xromosomaning shakli
taqasimon bo‘ladi. Xromasomaning bo‘yi 20 mk, eni 3 mk. Xromasomaning soni va sifatini
tashqi muhit hamda odamlar ta’sirida o‘zgartirish mumkin. Rus olimlari xromasoma sonini
o‘zgartirish bilan bahorgi bug‘doyni kuzgi bug‘doyga aylantirganlar.
(bahorgi) 28
ta xromosoma
(kuzgi) 42
ta xromosoma
Metafaza yadroning pardasi va yadrocha erib ketadi.
Xromosomalar hujayraning markaziga to‘planadi. Bu fazada xromosomalar uzunasiga
har qaysisi o‘rtasidan 2 ga bo‘linadi. Demak, xromosomalarning soni 2 marta oshdi.
Anafaza xromosomalarning yarmi hujayraning bir tomoniga, ikkinchi yarmi 2 tomoniga
joylashadi. Xromosomalar bir - birlari bilan axromatin iplari yordamida tortilib turadi. Demak,
bu faza xromosomalar hujayralarning 2 ta qutbiga joylashadi.
Telefazada hujayraning har ikkala tomonidan 1 tadan 2 ta yadro hosil bo‘ladi. SHundan
so‘ng hujayra o‘rtasidan 2 ga bo‘linadi. Natijada, «bitta ona hujayradan 2 ta qiz hujayrasi hosil
bo‘ladi».
Ona hujayraning xromosomalarining soni qiz hujayralarining xromosomalar soni bilan
teng bo‘ladi.
E N D O M I T O Z
Bu bo‘linish hujayraning
interfaza holatida , ya’ni uning ichida ro‘y beradi.
Bunda hujayraning
o‘zi bo‘linmaydi. Endomitozda xromosomalar reduplikatsiyasi (xromosomalarning ikki
barobar ortishi) kuzatiladi, lekin xromosomalar hujayra qutbiga tomon ajralmaydi. Bu hodisani
birinchi bo‘lib,1925 yilda K.I.Meer kuzatgan.
Endomitoz
bo‘linishda
xromosomalar
soni
ortadi-yu,
axromatin
iplari
hosil
bo‘lmaydi,yadrocha va yadro po‘sti saqlanib qoladi. Endomitoz hujayralarda bir necha marta
takrorlansa unda hosil bo‘lgan yadro juda kattalashib,u ko‘p miqdorli xromosomaga ega
bo‘ladi.Mazkur jarayon poliployidga olib keladi.Poliployidlarda xromosomalar soni gaploid
yadrodagiga nisbatan
uch marta ortsa triploid, to‘rt marta ortsa tetraploid yadro deyiladi.
Tabiatda poliploidlarni hosil bo‘lishi juda katta ahamiyatga ega,chunki ular xo‘jalikda
ishltiladigan qimmatbaho
maxsulotlarni yaratadi,tanlash va ko‘paytirishda keng ishlatiladi.
R E D U K S I O N
Hujayraning reduksion yo‘lda bo‘linishi 2 tipdan iborat: