Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti yaxshimbekova sayyora kamalovna

Birinchidan, «stress» tushunchasi ma’nosidan insonda qo’zg’alish yoki zo’riqishni keltirib chiqarishi mumkin bo’lgan istalgan tashqi ta’sirlar (voqea-hodisa yoki qo’zg’atuvchilar) tushuniladi. Hozirgi adabiyotlarda shu ma’noda «stressor», «stress-omil» terminlari tez-tez qo’llanilayotgani bejiz emas.
Ikkinchidan, stress insonning sub’ektiv reaksiyasiga aloqo-dorlik ma’nosida qo’llaniladi. Bunda, u insonning ichki ruhiy qo’zg’alishi va zo’riqish holatlarini ifodalaydi; yana bu holat insonda kechadigan hissiyotlar, himoya reaksiyalari va stressogen ta’sirlarni bartaraf etish (coping proessos) ma’nolarida ham talqin qilinadi. Bu jarayonlar funksional tizimning mukammallashuvi va rivojlanishiga, shuningdek ruhiy zo’riqishni keltirib chiqarishga ham olib kelishi mumkin.
Uchinchidan, stress namoyon bo’luvchi talablar yoki zararlita’sirlarga nisbatan organizmning fiziologik reaksiyasi bo’lishi mumkin. Aynan shu ma’noda G. Sele va V. Kennon «stress» terminini qo’llaganlar. Fiziologik reaksiyaning vazifasi esa, aynan stress «holatini bartaraf etishda ruhiy jarayonlar va xulq-atvor harakatlarining yordamidan iborat»⁶
Stress haqida yagona va umumiy nazariyaning mavjud emasligibois, uning aniq va yagona ma’nodagi ta’rifi ham mavjud emas.N. X. Rizvi bu sohadagi turli nazariyalarni o’rganib chiqib, quyidagilarni ta’kidlagan:
1) ba’zi hollarda bu tushuncha organizmdagi bezovtalik holatiga tegishliki, individ bu holatni har doim chetlatishga yoki kamaytirishga harakat qiladi. Bu ma’noda «stress» tushunchasi xavotirlanish yoki aversiv asoslar, kuchsiz og’riq va uyg’unlikning buzilishi kabi yoqimsiz holatlardan birmuncha farq qiladi;
2) stress, shuningdek ichki bezovtalik yoki uning kuchayishi orqali namoyon bo’ladigan ruhiy va xulq-atvor reaksiyalari sifatida ham qaraladi. Bunday himoya reaksiyalari yoki indikatorlari emotsional-kognitiv va xulq-atvor kabi turli funksional ko’rinishlarda kuzatiladi;
3) stress fiziologik yoki ijtimoiy muhitdagi xavflivaziyatlarni chetlatish va kamaytirishda qaror qabul qilish, agressiyadan qochishda zarur choralarni qo’llashga olib keluvchivoqea yoki vaziyatlarni aniqlash sifatida qo’llaniladi.
«Stressor» sifatidagi bunday tushunchalar xavf, tahdid, bosim, nizo, frustratsiya va ekstremal vaziyatlarga tegishlidir.
Shunday qilib, stressning aniq ifodasi, ta’rifi mavjud emas, bu muammo yuzasidan turli tadqiqotchilarning urinishlari esa, noaniqliklardan iborat xolos.⁷R. Lazarus ham stressning mohiyati haqida turli tasavvurlarni qayd etgan. Biroq uning nazariy modellari ko’pincha bir-biriga mos kelmaydi. «Stress» tushunchasini aniqlashtirishdaR. Lazarus ikki asosiy holatni ajratib ko’rsatgan.
Birinchidan, «stress» tushunchasini aniqlashda terminologik chalkashlik va qarama-qarshilik mavjud bo’lib, stressning psixologik tahlilidanafaqat tashqi kuzatiladigan stress ta’sirlar va reaksiyalar, balki stress bilan bog’liq bir qancha psixologik jarayonlar, masalan, tahdidni baholash jarayoni kabilar ham hisobgaolinganda bu chalkashlik bartaraf etilishi mumkin.
Ikkinchidan, stress reaksiyasi faqat tahdid natijasida yuzagakeladigan himoya mexanizmlari sifatida tushunilishi mumkin. Tahdidga nisbatan reaksiyaning fiziologik va xulq-atvor tizimi shaxsning ichki psixologik tuzilishi bilan bog’liq bo’lib, sub’ekt u orqaligina bu tahdiddan qutula oladi. Stress reaksiyasining xususiyati shaxsning psixologik tuzilishi bilan shunday bog’langanki, bunda shaxsning o’ziga baho berishi va o’zini himoya qilish jarayoni tashqi ta’sir etuvchi vaziyatlar natijasidir.⁸
Stress bilan «xavotirlik», «zo’riqish» kabi boshqa bir qancha tushunchalar ham bog’liqdir. Ch. D. Spilbergerning ta’kidlashicha, individ o’ziga nisbatan xavf, tahdid, zarar keltiruvchi muayyan vaziyat yoki qo’zg’atuvchilarni idrok qilganida, unda xavotirlik hissi paydo bo’ladi. Xavotirlik holati vaqt o’tishi bilan stress bosqichiga o’tishi mumkin. Muallifning bu izohi bilan tashqi ta’sir (stress-omil) natijasi bo’lgan «stress» tushunchasi mos keladi. Bunda tashqi ta’sir sifatida shaxs tomonidan qattiq talab sifatida idrok qilinadigan va uning o’zini hurmat qilish, o’ziga baho berishiga tahdid soluvchi omillar tushuniladiki, bular turli intensivlikka mos ravishdagi emotsional reaksiyalar (xavotirlik holati) ni keltirib chiqaradi.
Adabiyotlar tahlili shuni ko’rsatadiki, «stress» tushunchasi paydo bo’lgandan boshlab hozirgacha uning sabablari, determinatsiyasi, namoyon bo’lishi, bartaraf etish darajasini fundamental o’rganishga bog’liq turli o’zgarishlarga duch kelindi. «Stress» termini har doim ham o’z o’rnida ishlatilavermaydi, ba’zan uni ma’no jihatdan yaqinroq bo’lgan boshqa so’zlar bilan ham almashtirib yuborishadi, masalan, istalgan emotsional zo’riqishni stress deb atash holati tez-tez uchrab turadi.