11
Bükdüz - Gərgincək / Ütəlgi (İtalgu)
Yıva - Gərgincək / Ağ şahin (Toyğun)
Qınıq - Gərgincək / Qırğı (Cere-qarğay)
(Ögel, 1989, s. 355-360).
D.K.Zeleninin yazdığna görə, onqona soyun, boyun, ailə və
fərdin hamisi, qoruyucusu, qoruyucu ruhu, yardımçısı kimi ba-
xılmışdır (Зеленин, 1936,c.29).
Azərbaycan folklorunda yayğın olan quş motivlərindən biri
də dövlət, şahlıq quşu Humayla bağlıdır. Onqon kimi tanınan
Humay quşunu ―Hüma quşu‖ da adlandırırlar. Mövzu ilə bağlı
H.Tantəkin yazır:
“Şahlıq quşu surəti xalqın demokratik seçki iradəsinin
ifadəsi kimi nağıllara daxil olmuşdur. Kimin başına qonarsa,
xalq o adamı hakimiyyətə gətirib özünə padşah edir. O, sinfi
mənsubiyyətindən, cinsindən asılı olmayaraq hər kəsin başına
qona bilir” (Tantəkin, 2004, s. 59).
M.Təhmasib isə öz növbəsində bildirir:
“Bu quşun kölgəsi bəxtiyarlıq və səadət rəmzidir. Onun
kölgəsi kimin başı üzərinə düşərsə, o, dünyada mütləq ən bəx-
tiyar adam olur. Bunun nəticəsi olaraq bu quşun ikinci xüsu-
siyyəti meydana gəlmişdir. O, kimin başına qonarsa, həmən
adam padşah, yəni dövlət, hökumət başçısı olur” (Təhmasib,
2005, s. 15).
Əski türklər totemistik qohumluq bağının özləri ilə boz
qurd arasında olduğuna da etiqad etmişlər. Təsadüfi deyil ki,
―Kitabi – Dədə Qorqud‖da Qazan xan Boz Qurda əcdadı kimi üz
tutur, ondan yurdunu xəbər alır:
Yurdumun xəbərin bilürmisin, degil mana!
Qara başım qurban olsun, qurdum, sana! (Kitabi-Dədə
Qorqud, 2004, s. 41).
―Kitabın‖ eyni boyunda Salur Qazan qurda «Qaranqu axşam
olanda güni doğan» və ya da ―Qar ilə yağmur yaqanda ər kimi
duran…‖ deyə müraciət edir (Kitabi-Dədə Qorqud, 2004, s. 41).
Şübhəsiz ki, eposda Boz Qurda ünvanlanmış bu müraciət
Qazan xanın ona əcdadı kimi tapındığını, ona türklərin hamisi
12
kimi baxdığını sübut etməkdədir. Buradakı Qazan-qurd müna-
sibətləri Oğuz-Boz qurd mifik münasibətlərini xatırlatmaqdadır.
Daha doğrusu, R.Əlizadənin haqlı olaraq qeyd etdiyi kimi,
Oğuz-Boz qurd mifik münasibətləri Qazan-qurd epik münasi-
bətlərində paradiqmalaşmışdır:
“Bəlli olduğu kimi, «Oğuz Kağan» dastanında qurdu yal-
nız Oğuz görür. Və bu detal da dolayı yolla «Dədə Qorqud ki-
tabı»na transformasiya olunub. Eposdakı ərənlər içərisində
yalnız Qazanın qurdla rastlaşması Oğuz-qurd təmasından gəl-
məklə sözügedən əlaqənin ilkin semantikasını ortaya qoymuş-
dur: Oğuz-Boz qurd mifik münasibətləri Qazan-qurd epik mü-
nasibətlərində paradiqmalaşmışdır” (Əlizadə, 2008, s.102).
Boz qurdla bağlı inanclar, istisnasız olaraq, bütün türk xalq-
larının miflərində bu və ya digər dərəcədə əksini tapmışdır. Mə-
sələn, saxa-yakutlar qurdu hörmətlə «Tanqara yola» (Tanrı oğ-
lu), bəzi variantlarda «ayin yola» (bu da «Tanrı oğlu» demək-
dir), bəzən də «tanqara ıta» (Tanrı iti) – deyə çağırırdılar (Əliza-
də, 2008, s.103). Uyğurların ―Köç‖ dastanında da eyni motivlə
üzləşirik.
Z.Toğanın yazdığına görə, qurd oğuzlarda və qıpçaqlarda
xilaskar rolunda çıxış edir (Toğan, 1972, s. 134). Kitabın birinci
bölümündə görəcəyimiz kimi, Azərbaycanda da boz qurdla bağlı
son dərəcə maraqlı mifik süjetlər qeydə alınmışdır.
Totemizm elementləri özünü mifologiyada daha çox qoru-
yub saxlaya bilmişdir. Mifologiya isə özlüyündə ibtidai cəmiy-
yətin fəlsəfə tarixi hesab oluna bilər. Həmin cəmiyyətin dünya-
görüşü isə mahiyyətcə mifoloji xarakter daşımışdır. Lakin həmin
cəmiyyətin mənəvi-konseptual və idrakı sahələrində onun mədə-
niyyətinin iki qatı olan totemizm və animizm mühüm rol oyna-
mışdır.
Füzuli Bayatın sözlərinə görə, Türk tayfalarında Boz qurd,
əsasən, əcdaddır (məsələn, ciğil, yağma, karluq tayfalarında):
“Göy Türklərdə əcdadlıq xilaskarlıq funksiyası ilə birləşib:
əcdad-xilaskar şəklində rəsmiləşdirilib” (Bayat, 2003, s. 47).
13
R.Əlizadə yazır:
“Məlumdur ki, qədim türklərin inam sistemində Boz qurd
öncül rəmz kimi dəyər qazanıb və epikmifoloji düşüncədə türk-
lərin atası (əcdad kultunun daşıyıcısı) olaraq şifrələnibdir. Araş-
dırmalar nəticəsində o də aydın olub ki, hunların və göytürklərin
sakral əcdadı sayılan Boz qurd oğuz türklərinin də qoruyucusu
və hamisi statusunu daşımışdır” (Əlizadə, 2008, s.102).
A.İnan bildirir ki, başqırdlara görə Ural dağlarında qurd
pеyğəmbər səhabələrinə yоl göstərmişdir. Yaxud da başqırd
türkləri qurdu izləyərək gözəl təbiətli bir yеrdə yеrləşmişlər.
Qurdu isə ―kök cal‖ adlandırmışlar (İnan, 1976, s. 126).
Bahaəddin Ögəl qurdu türk mifоlоgiyasının ən önəmli mü-
qəddəs simvоlu adlandıraraq yazır:
“Qurd başlı sancaqlar, Göytürk dövlətinin yıxılışından
sоnra da unudulmamış və Çin imeparatоrları, məsələn Tür-
kеşlеr kimi Türk qövmlərinə Xaqanlıq ünvanları vеrəcəkləri
zaman, qurd başlı bir bayraqla bir davul vеrmеyi də unut-
mamışdılar” (Ögel, 1993, s. 40).
Məshəti İsmayıl Rüstəm qızı yazır ki, qədim türk dastan-
larında qəhrəman dоğularkən ulu xilaskar оlan qurdun zahiri
bənzərliyini və Göy Tanrının əlamətlərini özündə daşıyır (İsma-
yıl Rüstəm qızı, 2008, 129). Gerçəkdən də ―Оğuz Xaqan‖ das-
tanında Оğuzun bеlinin qurd bеlinə bənzəməsi, ağzının qırmızı
оlması və s. başqa xüsusiyyətlər Оğuz və qurd оbrazlarını bir-
birinə bağlayan mühüm cəhətdir:
Bu oğlanın üzü göy idi,
Ağzı atəş kimi qırmızı, gözləri ala,
Saçları, qaşları qara idi…
Onun ayağı öküz ayağına, beli qurd belinə,
Kürəyi samur kürəyinə,
Köksü ayı köksünə bənzəyirdi (Bayat, 1993, s. 124).
Alim haqlı olaraq bildirir ki, dastanda Оğuzla qurdun qarşı-
laşmasını gеrçəkləşdirən Göy Tanrının özü idi (İsmayıl Rüstəm
qızı, 2008, 129). Odur ki, Оğuzun çadırına qurd göy yaruq – şüa
içində gəlir:
Dostları ilə paylaş: |
