Türk xalqları tarixi kafedrası 25 Azərbaycanda
Yüklə 2,86 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- I Bölmə Türk xalqlarının qədim dövr və orta əsrlər tarixi məsələləri (1) Abbas SEYİDOV Tarix elmləri doktoru
- (türk-monqol tarixini araşdırarkən) Açar sözlər: Ulan-Bator, Tonyukuq, yazılı daşlar, Hun türkləri, Göytürklər, Çingiz xan, türk-monqollar
Türk xalqları tarixi kafedrası – 25 Azərbaycanda türk xalqları tarixinin tədqiqi və tədrisi məsələləri 6 Sənubər İSMAYILOVA – Bakı Dövlət Universiteti, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Şirinbəy ƏLIYEV – Bakı Slavyan Universiteti, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Vəkil HƏSƏNOV – Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, tarix elmləri doktoru, professor Türk xalqları tarixi kafedrası – 25 Azərbaycanda türk xalqları tarixinin tədqiqi və tədrisi məsələləri 7 I Bölmə Türk xalqlarının qədim dövr və orta əsrlər tarixi məsələləri (1) Abbas SEYİDOV Tarix elmləri doktoru, Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin professoru E-mail: abbas.seyidov@gmail.com TANRININ QÜRURLU ÖVLADI – TÜRKLƏR (türk-monqol tarixini araşdırarkən) Açar sözlər: Ulan-Bator, Tonyukuq, yazılı daşlar, Hun türkləri, Göytürklər, Çingiz xan, türk-monqollar Türklər qədim mədəniyyət çalarlarını özündə yaşatmaqla bə- rabər, bəşəriyyətə dövrünün ən mükəmməl ixtiralarını, mərdliyi, döyüş sənətini, cəngavərliyi bəxş etmişlər. 22-26 sentyabr 2015-ci il tarixlərdə “Üçüncü Muzey Forumu”nda iştirak etmək üçün Mon- qolustanın paytaxtı Ulan-Bator şəhərində olduğum zaman türk- monqol tarixinə dair yeni materiallar əldə etdim. Məlum olduğu kimi, Böyük Monqol imperiyası yaranmazdan əvvəl burada Hun türklərinə, Göytürklərə və müxtəlif türk boyla- rına məxsus dövlət birləşmələri olub. Göytürklərin bilicisi - vəzir Tonyukuqun yazılı daşları Bilgə və Gültəgin xaqanın abidələrindən təxminən 360 km aralıda - Ulan-Batordan 47 km şimalda, əsas yol- dan isə əlavə 11 km çöllərə doğru uzanan düzənlikdə yerləşir. Son 11 km yol Türkiyə Respublikasının vəsaiti hesabına çəkilib. Burada Tonyukuqa aid iki yazılı daş abidə dəmir barmaqlıqlar arasında qo- runur. Bu daşlardan birinin üzərində Göytürk hərfləri, Orxon əlif- bası ilə türk dilində yazılmış 35, digərinin üzərində isə 27 sətir yazı vardır. (Əlifba 38 hərfdən ibarətdir). Bu yazılar xaqanların türk mil- lətinə hesabat verməsi, doğru yol göstərməsi, ibrətamiz məsləhətlər və s. yanaşı, türk millətini birliyə, dövləti düşmənlərdən qorunmağa səsləyən bir çağırışdır. Bu kitabələr haqda ilk dəfə XIII əsrdə yaşa- Türk xalqları tarixi kafedrası – 25 Azərbaycanda türk xalqları tarixinin tədqiqi və tədrisi məsələləri 8 mış Əlaəddin Ata Məlik Cüveyni “Tarih-i Cihan-güşə” əsərində məlumat verib. Bu kitabələr 1889-cu ildə Yadrintsev tərəfindən oxunub. 1891-ci ildə türkoloq alim Radlov bu yazılar üzərində araş- dırma apararaq, 1893-cü ildə onları oxumağa nail olmuşdur. Monqollara gəldikdə isə, XX əsrin 70-ci illərində bir milyon, bu gün cəmi 3 milyon olan (məlumata görə mal-qaralarının sayı təxminən 93 milyondur) bu xalq XIII əsrin civarlarında nə qədər idi ki, o qədər geniş əraziyə səpələnmişdilər? Onlar necə olub ki, yüz illərlə böyük dövlətləri öz caynağında saxlaya bilib? Bəs, orada yaşayan türklər birdən-birə yoxamı çıxıb? Çingizxan adına Beynəlxalq Akademiyanın (Monqolustan) akademiki Anatoliy Olovinçov “Türklər yoxsa monqollar? Çingiz- xan dövrü” adlı kitabında Çingizxan imperiyasının dövlət dilinin türk dili olmasına dair 11 əsaslı dəlil gətirir. O, buraya Göyük xanın dövlət möhürünü (Vatikandan tapılmış məktub), Xubilay xanın və xələflərinin məktublarını, həmçinin Çin kağız pulu “Yuan” üzərin- də uyğur şriftləri ilə türk dilində yazılmış Xubilay xanın möhürü- nün olmasını və b. misal gətirir. Həmçinin, tədqiqatçı qeyd edir ki, “monqol” adlı millət mövcud olmayıb. “Monqolustan” termini si- yasi anlam daşıyır. XIII əsrdə avroasiya çölləri türklərin geniş ya- şadığı ərazi olub. Onlar tatar, kereit, cəlair, nayman və s. kimi tay- falara ayrılıblar. Salnamələrin birində yazılır ki, bir dəfə Çingiz xa- nın qəbuluna Çin elçisi Menhun gəlir. Çingiz xan yürüşdə oldu- ğundan, elçini onun canişini Muhali qarşılayır. Çin elçisi ondan so- ruşur: “Sən kimsən?” Muhali cavab verir: “Mən tatar adamıyam”. Deməli, o dövrdə tatarlar fəxri səviyyədə dayanırdılar. Çingiz xanı müxtəlif milli mənsubiyyəti olan insanlar əhatə edib. Elə ki, o, yeni dövlət qurmaq istəyir, o zaman bütün tayfaları bir millət adı altında birləşdirmək qərarına gəlir. Bəs bunları hansı ad altında toplasın? “Monqol” adı altında. “Menqu” - “əbədi” və “kol” - “ordu” kəlmə- lərinin birləşməsindən yaranan “Əbədi ordu”. Çingiz xan isə türk- dür. Dövlət yaratdıqdan sonra isə monqol olub [1]. Çingizxan imperiyası 5 xanın dövründə çox geniş ərazilərə malik olub. Çingiz xan və Ugedeydən sonra, böyük xan taxtına ar- dıcıl olaraq, Çingizin nəvəsi Göyük xan (yaşadığı dövr - 1206- Türk xalqları tarixi kafedrası – 25 Azərbaycanda türk xalqları tarixinin tədqiqi və tədrisi məsələləri 9 1248, xanlıq dövrü – 1246-1248), Münkə xan (yaşadığı dövr – 1208-1258, xanlıq dövrü – 1251-1258) və Xubilay xan (yaşadığı dövr – 1215-1294, xanlıq dövrü – 1260-1294) seçilmişlər (Çingiz xanın kiçik oğlu Tuluy xaqan seçilməsə də, 1241-1246-cı illərdə monqol imperiyasını idarə etmişdi). Bunların dövründə yaratdıqları imperiyanın ərazisi 50-dən artıq xalqın yaşadığı 24.milyon kv.km sahəni əhatə edirdi. Sibirdən cənub-şərqi Asiyaya, Koreya yarım- adasından Bolqarıstana qədər olmuşdu. Bu çiçəklənmə dövründə imperiyanın tərkibinə Çin-Yuan imperiyası, Qızıl Orda, Hülakülər və Cığatay dövlətləri daxil idi [2, s.28]. Çingiz xan üç böyük xidmətinə görə BMT tərəfindən “min ilin adamı” elan edilıb: 1) 1206-cı ildə yeni dövlət yaradan kimi Çingiz xan “Yasa” qanunlar məcmuəsi hazırlatdı ki, bunu ilk Kons- titusiya adlandırmaq olar. Avropada ilk rəsmi Konstitusiya 1529-cu ildə - Yasadan 323 il sonra Böyük Litva Knyazlığında meydana çı- xıb; 2) 1215-ci ildə Çingiz xan tərəfindən Xarəzm imperiyası ilə yaxın qonşuluq və diplomatik münasibətlər zəminində, sərhədlərin toxunulmazlığı haqqında müqavilə bağlanılır. Lakin bir qədər sonra xan tərəfindən Xarəzmə göndərilən döyüşçülər sonuncular tərəfin- dən cəsusluqda ittiham olunur və onların çoxu öldürülür. Bu isə Çingiz xanın Orta Asiyaya yürüşünə səbəb olur. Avropada bu tip müqavilələr 1648-ci ildən sonra meydana çıxmışdır. Bu da Çingiz xanın “mədəni Avropa”nı 400 ildən artıq qabaqladığını göstərir; 3) Dünyada ilk Biosfer qoruq Çingiz xan tərəfindən yaradılıb. “Xoriq qazar” (Qadağan olunmuş torpaq) adlandırılan ərazidə ov etmək, canlıları tutmaq, ağacları qırmaq, heyvan otarmaq və s. qadağan olunurdu. Müqayisə üçün deyək ki, ilk rəsmi Biosfer sənəd Ameri- kada 1974-cü ildə-Çingiz xanın ölümündən təxminən 750 il sonra meydana çıxıb. Deməli, tatar-monqol dəstələri dedikdə, göz önünə türk-mon- qol döyüşçüləri gəlir. Döyüşçülərin əsas hissəsini və çoxluğu türk- lərin təşkil etmələri şəksizdir. Sadəcə, “monqol” siyasi hakimiyyəti altında birləşiblər. Müxtəlif mənbələrdə də şimal türkləri “tatar” ad- landırılıb. Yüklə 2,86 Kb. Dostları ilə paylaş:
|